Esperanto/Wprowadzenie
Esperanto |
Spis treści • O esperanto • Wprowadzenie • Kursy: podstawowy, średniozaawansowany • Gramatyka • Dodatki • Kultura • Łącza |
Saluton, leganto! Witaj Czytelniku we wprowadzeniu do lekcji języka międzynarodowego! Poznamy alfabet esperancki, zaznajomimy się z zasadami wymowy lingvo internacia: brzmieniem głosek, akcentem. Dowiemy się także jakie istnieją systemy zapisu na komputerze wyjątkowych dla esperanto znaków diakrytycznych z "daszkami" (esp. ĉapeloj).
A więc... do dzieła!
Alfabet[edytuj]
Alfabet języka esperanto składa się z 28 liter. 22 z nich (bez Q, X, Y) pochodzących bezpośrednio z alfabetu łacińskiego:
- a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z
Pozostałe 6 to litery z charakterystycznym daszkiem (cyrkumfleksem bądź brewisem) oznaczające dodatkowe głoski:
- ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ
Wymowa głosek w esperanto jest niemal identyczna jak w języku polskim – różnice występują praktycznie wyłącznie zapisie graficznym. Istnieje ścisły związek między wymową a pisownią, gdyż każda litera odpowiada jednej głosce.
Wymowa[edytuj]
Litera | Nazwa | IPA | Uwagi | Przykład | Posłuchaj przykładu |
---|---|---|---|---|---|
a | a | a, ɑ | (do, ku) | ||
b | bo | b | (brzeg) | ||
c | co | ʦ | (cel) | ||
ĉ | ĉo | ʧ | Głoska podobna w wymowie do polskiego cz, jak w wyrazie czubek lub ć w wyrazie pisać. | (stolica) | |
d | do | d | (dolar) | ||
e | e | ɛ, e | (euro) | ||
f | fo | f | (Francja) | ||
g | go | g | (królestwo) | ||
ĝ | ĝo | ʤ | Głoska podobna w wymowie do polskiego dż, jak w wyrazie dżem. | (wioska) | |
h | ho | h | Głoska wymawiana jest krtaniowo, co sprawia większości Polaków problemy. Można ją przyrównać do h w angielskich wyrazach howl, high i niemieckich Haus, Hand. |
(godzina) | |
ĥ | ĥo | x | Głoska tylnojęzykowa, jak ch w wyrazach chata, chytry | (Czech) | |
i | i | i | Zasadniczo wymowa tej samogłoski nie różni się od polskiej. Trzeba mieć jednak na uwadze, że i nie zmiękcza poprzedzającej głoski oraz zawsze tworzy oddzielną sylabę. (więcej poniżej) |
(nijak) |
(wyspa)|
j | jo | j | (droga) | ||
ĵ | ĵo | ʒ | Głoska identyczna do polskiej ż lub rz, jak w wyrazach marzenie, żaba | (rzucać) | |
k | ko | k | (przyjaciel) | ||
l | lo | l | (bal) | ||
m | mo | m | (góra) | ||
n | no | n | (mgła) | ||
o | o | o, ɔ | (szyja) | ||
p | po | p | (Polska) | ||
r | ro | ɾ, r | (rzeka) | ||
s | so | s | (wiedza) | ||
ŝ | ŝo | ʃ | Głoska podobna w wymowie do polskiego sz, jak w wyrazie baszta lub ś w wyrazie coś. | (państwo) | |
t | to | t | (cytryna) | ||
u | u | u | (funt) | ||
ŭ | ŭo | ʋ, w | Głoska zbliżona brzmieniem do ł w wyrazie łódź lub u w wyrazie auto. Pojawia się tylko w dyftongach aŭ, eŭ, oŭ. |
(Europa) | |
v | vo | v | Wymawiane jak polskie w. | (woda) | |
z | zo | z | (osioł) |
Samogłoski[edytuj]
Samogłoski esperanckie to: A, E, I, O, U. Wymawia się je tak samo jak w języku polskim.
Wspomnieliśmy, że samogłoska i zawsze tworzy nową sylabę, tj. występuje samodzielnie. Oznacza to, że:
- Nie łączy się w dwugłoskę z poprzedzającą samogłoską. Wyraz blui wymawiamy /blu-i/, nie /bluj/*, a wyraz heroino jako '/he-ro-i-no/', /nie he-roj-no/*,
- Nie łączy się w dwugłoskę z następującą samogłoską. Wyraz scio wymawiamy /sci-o/, nie /scjo/*.
- Nie zmiękcza spółgłoski, która ją poprzedza. Cigaro wymawiamy zawsze jako /c-igaro/, nie jak /ćigaro/*, a veni jako /ven-i/, nie jak /veńi/*.
Spółgłoski[edytuj]
Spółgłoski esperanckie to: B, C, Ĉ, D, F, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, K, L, M, N, P, R, S, T, V, Z. Te oznaczone literami bez znaków diakrytycznych wymawiamy identycznie jak w języku polskim (za wyjątkiem h). Wymowa spółgłosek oznaczonych literami z "daszkami" została wytłumaczona powyżej.
Należy mieć również na uwadze, że:
- W języku esperanto spółgłoski dźwięczne należy wyraźnie wymawiać jako dźwięczne, a bezdźwięczne jako bezdźwięczne. Akvo wymawiamy jak /akwo/, nie /akfo/*, a sed jako /sed/, nie /set/*.
- Esperancka litera IPA jako [h] (niemiecki Hand, polski bohater w gwarze kresowej). Wymawianie jej jak ĥ jest błędem, który może czasami prowadzić do nieporozumień. oznacza głoskę krtaniową, oznaczaną w
- W esperanto istnieje również litera IPA jako [x] (jak np. polskie chata, chmiel, niemiecki Buch).Współcześnie zauważa się tendencję do zastępowania jej innymi głoskami, gdyż wielu mówiących nie jest w stanie jej wymówić lub nie czyni różnicy w wymowie między ĥ i h. W słowach, w których używało się ĥ, używa się dziś najczęściej k (np. ĥemio → kemio, ĥaoso → kaoso, Ĥino → Ĉino), bądź stosuje się ich odpowiedniki bez ĥ (np. ĥoro → koruso). Niemniej jednak, ĥ jest uważane wciąż za pełnoprawną i zgodną z Fundamento de Esperanto literę i używanie jej nie spotyka się z negatywną reakcją wśród większości użytkowników języka. Ĥ jest używane do dziś głównie w słowach nie wywodzących się z języka greckiego (np. ĥano, Liĥtenŝtejno, choć i tu zaczyna się stosować formę Liktenŝtejno), lub wyrazach, w których k pojawia się w innym znaczeniu (np. wciąż piszemy ĉeĥo, eĥo, by odróżnić je od ĉeko, i eko). oznaczająca spółgłoskę tylnojęzykową określaną w
Akcent[edytuj]
Akcent wyrazowy w esperanto jest stały. Pada zawsze na przedostatnią sylabę (np. `koro, matema`tiko), czyli bardzo podobnie jak w języku polskim. Wyjątkiem są przypadki redukcji końcówki (elizji) występującej często w poezji, ale o tym powiemy sobie dopiero w kolejnych lekcjach. W wyrazach złożonych akcent również pada na przedostatnią sylabę, z tym że występuje również obok niego słabszy akcent poboczny (np. lern`ejestr`aro).
Wyrazy jednosylabowe są akcentowane, gdy w zdaniu pada na nie akcent logiczny (np. Ĉu vi kuiras nun? – Czy gotujesz teraz?).
Formy zapisu w sieci[edytuj]
Na koniec jedna istotna rzecz. W esperanto, jak już wyjaśniliśmy, występuje 6 znaków diakrytycznych: ĉ, ĥ, ĝ, ĵ, ŝ, ŭ. Istnieje kilka sposobów ich zapisu na komputerze za pomocą standardowej klawiatury QWERTY:
- Unikod (unikodo) — szeroko rozpowszechniony zestaw znaków mający w zamyśle obejmować wszystkie rodzaje pisma na świecie. By zapisywać litery esperanckie Unikodem, należy najpierw zainstalować odpowiedni układ klawiatury, bądź też specjalny program (jak np. Ek!).
- Latin 3 (Latino 3) — starszy standard kodowania, ustępujący Unikodowi, niemniej używany jeszcze przez niektórych esperantystów.
- x-system (x-sistemo) — jeden z popularniejszych systemów zapisu, używany jeżeli z jakiegoś powodu nie można skorzystać z Unikodu. Polega on na dodaniu po wybranej literze (pozbawionej daszka) nie występującej w espersanto litery x (np. ŝnuro staje się sxnuro, a aŭto zamienia się w auxto). Taki system pozwala uniknąć wielu błędów i nieporozumień, wynikających z błędnej interpretacji danego słowa, co zdarza się czasem w przypadku stosowania h-systemu.
- h-system (h-sistemo) — mniej popularny od x-systemu, jednakże zaproponowany przez samego Zamenhofa, więc zgodny z Fundamento de Esperanto.
- ĉapeloj — najmniej popularny system, dla wielu także najmniej estetyczny. Jest to daszek przy literze, w dwóch odmianach: postĉapeloj (c^ipo) i antaŭĉapeloj (^cipo)
Ćwiczenie
La birdo bele ĉirpas sur la arbo. |