Esperanto/Wprowadzenie

Saluton, leganto! Witaj Czytelniku we wprowadzeniu do lekcji języka międzynarodowego! Poznamy alfabet esperancki, zaznajomimy się z zasadami wymowy lingvo internacia: brzmieniem głosek, akcentem. Dowiemy się także jakie istnieją systemy zapisu na komputerze wyjątkowych dla esperanto znaków diakrytycznych z "daszkami" (esp. ĉapeloj).

A więc... do dzieła!

Alfabet

Alfabet języka esperanto składa się z 28 liter. 22 z nich (bez Q, X, Y) pochodzących bezpośrednio z alfabetu łacińskiego:

a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z

Pozostałe 6 to litery z charakterystycznym daszkiem (cyrkumfleksem bądź brewisem) oznaczające dodatkowe głoski:

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ

Wymowa głosek w esperanto jest niemal identyczna jak w języku polskim – różnice występują praktycznie wyłącznie zapisie graficznym. Istnieje ścisły związek między wymową a pisownią, gdyż każda litera odpowiada jednej głosce.

Wymowa

Litera	Nazwa	IPA	Uwagi	Przykład	Posłuchaj przykładu
a	a	a, ɑ		(do, ku)
b	bo	b		(brzeg)
c	co	ʦ		(cel)
ĉ	ĉo	ʧ	Głoska podobna w wymowie do polskiego cz, jak w wyrazie czubek lub ć w wyrazie pisać.	(stolica)
d	do	d		(dolar)
e	e	ɛ, e		(euro)
f	fo	f		(Francja)
g	go	g		(królestwo)
ĝ	ĝo	ʤ	Głoska podobna w wymowie do polskiego dż, jak w wyrazie dżem.	(wioska)
h	ho	h	Głoska wymawiana jest krtaniowo, co sprawia większości Polaków problemy. Można ją przyrównać do h w angielskich wyrazach howl, high i niemieckich Haus, Hand.	(godzina)
ĥ	ĥo	x	Głoska tylnojęzykowa, jak ch w wyrazach chata, chytry	(Czech)
i	i	i	Zasadniczo wymowa tej samogłoski nie różni się od polskiej. Trzeba mieć jednak na uwadze, że i nie zmiękcza poprzedzającej głoski oraz zawsze tworzy oddzielną sylabę. (więcej poniżej)	(wyspa) (nijak)
j	jo	j		(droga)
ĵ	ĵo	ʒ	Głoska identyczna do polskiej ż lub rz, jak w wyrazach marzenie, żaba	(rzucać)
k	ko	k		(przyjaciel)
l	lo	l		(bal)
m	mo	m		(góra)
n	no	n		(mgła)
o	o	o, ɔ		(szyja)
p	po	p		(Polska)
r	ro	ɾ, r		(rzeka)
s	so	s		(wiedza)
ŝ	ŝo	ʃ	Głoska podobna w wymowie do polskiego sz, jak w wyrazie baszta lub ś w wyrazie coś.	(państwo)
t	to	t		(cytryna)
u	u	u		(funt)
ŭ	ŭo	ʋ, w	Głoska zbliżona brzmieniem do ł w wyrazie łódź lub u w wyrazie auto. Pojawia się tylko w dyftongach aŭ, eŭ, oŭ.	(Europa)
v	vo	v	Wymawiane jak polskie w.	(woda)
z	zo	z		(osioł)

Samogłoski

Samogłoski esperanckie to: A, E, I, O, U. Wymawia się je tak samo jak w języku polskim.

Wspomnieliśmy, że samogłoska i zawsze tworzy nową sylabę, tj. występuje samodzielnie. Oznacza to, że:

1. Nie łączy się w dwugłoskę z poprzedzającą samogłoską. Wyraz blui wymawiamy /blu-i/, nie /bluj/*, a wyraz heroino jako '/he-ro-i-no/', /nie he-roj-no/*,
2. Nie łączy się w dwugłoskę z następującą samogłoską. Wyraz scio wymawiamy /sci-o/, nie /scjo/*.
3. Nie zmiękcza spółgłoski, która ją poprzedza. Cigaro wymawiamy zawsze jako /c-igaro/, nie jak /ćigaro/*, a veni jako /ven-i/, nie jak /veńi/*.

Spółgłoski

Spółgłoski esperanckie to: B, C, Ĉ, D, F, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, K, L, M, N, P, R, S, T, V, Z. Te oznaczone literami bez znaków diakrytycznych wymawiamy identycznie jak w języku polskim (za wyjątkiem h). Wymowa spółgłosek oznaczonych literami z "daszkami" została wytłumaczona powyżej.

Należy mieć również na uwadze, że:

1. W języku esperanto spółgłoski dźwięczne należy wyraźnie wymawiać jako dźwięczne, a bezdźwięczne jako bezdźwięczne. Akvo wymawiamy jak /akwo/, nie /akfo/*, a sed jako /sed/, nie /set/*.
2. Esperancka litera oznacza głoskę krtaniową, oznaczaną w IPA jako [h] (niemiecki Hand, polski bohater w gwarze kresowej). Wymawianie jej jak ĥ jest błędem, który może czasami prowadzić do nieporozumień.
3. W esperanto istnieje również litera oznaczająca spółgłoskę tylnojęzykową określaną w IPA jako [x] (jak np. polskie chata, chmiel, niemiecki Buch).Współcześnie zauważa się tendencję do zastępowania jej innymi głoskami, gdyż wielu mówiących nie jest w stanie jej wymówić lub nie czyni różnicy w wymowie między ĥ i h. W słowach, w których używało się ĥ, używa się dziś najczęściej k (np. ĥemio → kemio, ĥaoso → kaoso, Ĥino → Ĉino), bądź stosuje się ich odpowiedniki bez ĥ (np. ĥoro → koruso). Niemniej jednak, ĥ jest uważane wciąż za pełnoprawną i zgodną z Fundamento de Esperanto literę i używanie jej nie spotyka się z negatywną reakcją wśród większości użytkowników języka. Ĥ jest używane do dziś głównie w słowach nie wywodzących się z języka greckiego (np. ĥano, Liĥtenŝtejno, choć i tu zaczyna się stosować formę Liktenŝtejno), lub wyrazach, w których k pojawia się w innym znaczeniu (np. wciąż piszemy ĉeĥo, eĥo, by odróżnić je od ĉeko, i eko).

Akcent

Akcent wyrazowy w esperanto jest stały. Pada zawsze na przedostatnią sylabę (np. `koro, matema`tiko), czyli bardzo podobnie jak w języku polskim. Wyjątkiem są przypadki redukcji końcówki (elizji) występującej często w poezji, ale o tym powiemy sobie dopiero w kolejnych lekcjach. W wyrazach złożonych akcent również pada na przedostatnią sylabę, z tym że występuje również obok niego słabszy akcent poboczny (np. lern`ejestr`aro).

Wyrazy jednosylabowe są akcentowane, gdy w zdaniu pada na nie akcent logiczny (np. Ĉu vi kuiras nun? – Czy gotujesz teraz?).

Formy zapisu w sieci

Na koniec jedna istotna rzecz. W esperanto, jak już wyjaśniliśmy, występuje 6 znaków diakrytycznych: ĉ, ĥ, ĝ, ĵ, ŝ, ŭ. Istnieje kilka sposobów ich zapisu na komputerze za pomocą standardowej klawiatury QWERTY:

• Unikod (unikodo) — szeroko rozpowszechniony zestaw znaków mający w zamyśle obejmować wszystkie rodzaje pisma na świecie. By zapisywać litery esperanckie Unikodem, należy najpierw zainstalować odpowiedni układ klawiatury, bądź też specjalny program (jak np. Ek!).
• Latin 3 (Latino 3) — starszy standard kodowania, ustępujący Unikodowi, niemniej używany jeszcze przez niektórych esperantystów.
• x-system (x-sistemo) — jeden z popularniejszych systemów zapisu, używany jeżeli z jakiegoś powodu nie można skorzystać z Unikodu. Polega on na dodaniu po wybranej literze (pozbawionej daszka) nie występującej w espersanto litery x (np. ŝnuro staje się sxnuro, a aŭto zamienia się w auxto). Taki system pozwala uniknąć wielu błędów i nieporozumień, wynikających z błędnej interpretacji danego słowa, co zdarza się czasem w przypadku stosowania h-systemu.
• h-system (h-sistemo) — mniej popularny od x-systemu, jednakże zaproponowany przez samego Zamenhofa, więc zgodny z Fundamento de Esperanto.
• ĉapeloj — najmniej popularny system, dla wielu także najmniej estetyczny. Jest to daszek przy literze, w dwóch odmianach: postĉapeloj (c^ipo) i antaŭĉapeloj (^cipo)