Historia dla gimnazjum/Polska w pierwszej połowie XIII wieku

Rozdział
Polska w pierwszej połowie XIII wieku

Od lewej Leszek Biały i Henryk Brodaty.
Z lewej strony Leszek Biały, zabity w 1227 roku podczas zjazdu w Gąsawie, z prawej - Henryk Brodaty - twórca potęgi księstwa śląskiego

Leszek Biały

Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego jednym z najważniejszych książąt polskich został jego syn Leszek Biały. Swoją politykę skupił Leszek na próbach rozszerzenia swojego państwa kosztem innych państw: próbował podbić część Rusi, jednak bez skutku, pragnął także zająć uniezależnione od Polski Pomorze Gdańskie. W tym celu zorganizował w 1227 r. zjazd książąt dzielnicowych w Gąsawie niedaleko Gniezna, podczas którego doszło do zamachu zorganizowanego przez księcia pomorskiego Świętopełka. Wojowie pomorscy zamordowali Leszka, co zakończyło pewien okres w dziejach Polski, oto bowiem zmarł ostatni książę dzielnicowy, który miał jakąkolwiek władzę nad pozostałymi.

Prusowie. Sprowadzenie Krzyżaków.

Prusowie byli jednym z ostatnich ludów pogańskich, żyjących w Europie. Próby ich chrystianizacji podejmowano już w X w., kiedy to wyprawił się do ich kraju biskup praski Wojciech. Również próby podboju ziem pruskich nie odnosiły skutków, głównie dzięki licznym wzgórzom, bagnom i gęstym, podmokłym puszczom, w których Prusowie mieli nad nieznającym terenu przeciwnikiem znaczną przewagę mimo znacznie gorszego uzbrojenia. Jednak poganie ci nie tylko opierali się atakom, ale sami atakowali: ich zbrojne bandy łupiły polskie wsie, wdzierając się głęboko wgłąb państwa. Aby ich poskromić oraz schrystianizować w 1166 r. książęta dzielnicowi z inicjatywy Henryka Sandomierskiego ruszyli do Prus na czele licznych oddziałów. Jednak Polacy ponieśli sromotną klęskę: poganie otoczyli ich na bagnach, sam Henryk zginął i jedynie niedobitki zdołały uratować się i powrócić do ojczyzny. Chcąc wzmocnić obronę Mazowsza w 1226 r. książę mazowiecki Konrad (bra Leszka Białego) podjął negocjacje z Zakonem Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanym potocznie zakonem krzyżackim. Wcześniejsze dzieje krzyżaków opisane są dokładniej w rozdziale p.t.: "Wyprawy krzyżowe". Krzyżacy przystali na propozycję Konrada, który nadał im w posiadanie ziemię chełmińską, będąc pewien, że po schrystianizowaniu i pokonaniu Prusów oddadzą mu ją wraz ze wszystkimi zajętymi terenami. Krzyżacy jednak potajemnie uzyskali u papieża i cesarza dokument, na mocy którego wszystkie ziemie przez nich zajęte w Prusach stawały się ich własnością. W 1228 r. na prośbę księcia Konrada przybyli do ziemi dobrzyńskiej kolejni bracia-rycerze, którzy założyli zakon braci dobrzyńskich. Z powodu niepowodzeń w walkach z Prusami w 1237 r. zakon dobrzyński został wchłonięty przez krzyżaków. Podobnie stało się z zakonem kawalerów mieczowych, osiadłym na Inflantach (dzisiejsza Estonia i Łotwa). Przyłączenie się obu tych zakonów znacznie zwiększyło potęgę, a także powierzchnię państwa krzyżackiego, które szybko się rozrastało kosztem ziem pruskich. Z Prusami Krzyżacy obchodzili się niezwykle okrutnie, dokonując masowych mordów i tłumiąc wszelakie powstanie. Niekiedy nawet zabraniali im przyjmowania chrztu aby mieć pretekst do dalszych grabieży, rzekomo w celu ich chrystianizacji. Kraj został podzielony na tzw. komturie, w których rządzili komturowie. Głową państwa był wielki mistrz. Tak oto powstało niezwykle silne państwo, które przez kolejne lata stanowiło poważne zagrożenie dla Polski.

Od lewej rekonstrukcja rycerza krzyżackiego i portret Czyngis-Chana.
Z lewej mężczyzna ubrany w strój rycerza krzyżackiego, z prawej Czingis-Chan - twórca państwa mongolskiego.

Państwo Henryków śląskich

Po śmierci Leszka Białego podczas zjazdu w Gąsawie wzmocniła się silna już dotychczas pozycja księcia śląskiego Henryka Brodatego. Za jego czas Śląsk rozwijał się prężnie, powstawało wiele nowych miast i wsi, do których przybywali osadnicy, głównie z Niemiec. Henrykowi udało się opanować większość ziem polskich, w tym ziemię krakowską, co dawało nadzieję, że kraj ulegnie zjednoczeniu. Jego syn Henryk Pobożny stał się godnym następcą ojca, niestety jednak po kilku latach rządów przyszło mu się zmierzyć z zastępami Mongołów.

Imperium Mongołów

W XII wieku obszar dzisiejszej Mongolii oraz Syberii zamieszkiwały plemiona koczownicze. Tworzyły niewielkie państwa oraz nieustannie toczyły ze sobą wojny o pastwiska i stada zwierząt. Na przełomie XII i XIII wieku skłóconych Mongołów zjednoczył Temudżyn. W 1206 roku przybrał on imię Czyngis-chana oraz uznał siebie za przywódce wszystkich tych maleńkich państewek. Przekształcił wojsko w karne i waleczne. Na czele nowo co utworzonej armii wyruszył na podbój sąsiednich ziem. Pierwszym celem stała się Syberia na północy państwa. Syberyjczycy bez walki dołączyły do Imperium Mongolskiego. Kolejnym celem stały się Chiny. Tam Mongołowie nauczyli się sprawnego zarządzania państwem oraz stworzyli na wzór chińskiej administracje.
Po opanowaniu Chin armia doszła na zachód. Nowymi ziemiami stały się Chorezm (obszar dzisiejszego Uzbekistanu, Turkmenistanu oraz Iranu) oraz Afganistan. Sukcesy zawdzięczał Chyngis-chan dobrze wyszkolonej armii, włączeniem nowych żołnierzy z podbitych ziem oraz ogromnego sprytowi, które ukazywało się podczas walk. Kolejnym krokiem stał się podbój Rusi. Pomimo zaciętego oporu Rusini zostali pokonani w bitwie nad rzeką Kałką w 1223 roku.

Imperium Mongołów.
Mapka przedstawia rozwój Imperium Mongołów od zjednoczenia koczowniczych plemion przez Temudżyna do rozpadu państwa.

Ekspansja Mongołów na kilka lat zahamowała śmierć Czyngis-chana w 1227 roku. Przerwa ta przedłużała się ze względu na walki jego synów o władzę nad Imperium. Po uporządkowaniu sytuacji nastąpiły kolejne podboje. W latach 1237-1240 Batu-chan - wnuk Temudżyna dokonał ostatecznego podboju Rusi. Jego wojska przejęły Kijów i inne miasta w państwie a cały kraj popadł w niewolę na 200 lat.
W Europie Mongołowie byli kojarzeni jako ludzie, którzy bestialsko mordowali. Sami ich nazywali Tatarami od Tartaru czyli najgłębszej części mitycznego piekła. Uważano też ich za wysłanników szatana. Często Mongołowie atakowali z zaskoczenia a w czasie bitwy pozorowali ucieczkę.

Mongolski najazd na Polskę. Upadek państwa Henryków

Ujarzmiwszy większość księstw, które leżały na terenie rozbitej na dzielnice Rusi Mongołowie podzielili swoją armię i jednocześnie uderzyli na Węgry oraz na Polskę, gdzie stanął im na drodze Henryk Pobożny, wspierany przez wielu innych książąt. Wojska polskie starły się z azjatyckimi hordami pod Legnicą w 1241 r. Doszło tam do całkowitego rozbicia sił Henryka Pobożnego, on sam zaś zginął. Po zwycięstwie pod Legnicą oddziały mongolskie ruszyły na południe, gdzie połączyły się z pozostałą częścią wojsk. Podobnie jak w Polsce również na Węgrzech Mongołowie odnieśli zwycięstwo nad siłami chrześcijańskimi. Wkrótce jednak wycofali się na wschód i ruszyli do stolicy imperium - Karakorum, by wziąć udział w walkach o władze po śmierci następcy Czyngis-Chana.Po krótkim czasie z nieznanych przyczyn najeźdźcy wycofali się na wschód. Po śmierci Pobożnego znacznie osłabione atakiem Tatarów państwo Henryków rozpadło się, co na kilkadziesiąt lat zahamowało proces jednoczenia ziem polskich.

Mongołowie w późniejszych wiekach

W ciągu kolejnych lat Mongołowie jeszcze kilkakrotnie pustoszyli ziemie polskie, ograniczając się jednak głównie do Małopolski. Ich ataki nie były już tak niszczycielskie, jak ten z 1241 r., jednak nadal budziły trwogę wśród lokalnej ludności. W tychże najazdach źródło ma m.in. legenda o Lajkoniku. Główną przyczyną zaprzestania ataków na Polskę był stopniowy rozpad imperium, zbudowanego przez Czyngis-Chana i jego następców. Mocarstwo w skutek walk o tron zostało podzielone na kilka części, zwanych ordami. Najbardziej wysunięta na zachód była tzw. Złota Orda, położona na stepach czarnomorskich. Wpływy Mongołów stopniowo słabły. Ostatecznie mają oni własne państwo - Mongolię, położoną pomiędzy Chinami a Rosją.