Historia powszechna/Greccy filozofowie przyrody

Filozofowie przyrody - pierwszy okres filozofii starożytnej

Charakter okresu

Był to typowy okres powstania i rozwoju, zaczął się od najskromniejszych pojęć, stopniowo powiększał ich zapas i precyzję. Zakres był ograniczony: była to filozofia prawie wyłącznie kosmologiczna. Filozofia pracowała bez pomocy ze strony nieuformowanych jeszcze nauk szczegółowych, musiała je wręcz zastępować.

Ośrodki Filozofii

Filozofia powstała na przełomie VII i VI w. p.n.e. w koloniach jońskich na wybrzeżach Azji Mniejszej. W drugiej połowie VI w. p.n.e. ośrodek filozofii przeniósł się do Italii południowej i Sycylii, na zachód. Były więc 2 szeregi rozwojowe: joński (nawiązujący do przedfilozoficznych umiejętności, styl empiryczny) i italski (nawiązujący do wierzeń i mitów, styl spekulatywny).

Stanowiska filozoficzne

a) najstarsi jońscy filozofowie przyrody z Talesem na czele, ich poglądy były punktem wyjścia dla dwóch skrajnych grup:

b) Heraklit

c) Eleaci

d) Generacja dążąca do pogodzenia obu krańców, stworzyła najdojrzalsze teorie okresu

e) Pitagorejczycy z italskiego prądu

Tales i początki filozofii

Osoba Talesa

Tales żył na przełomie VII i VI w. p.n.e. Sadząc po wiadomościach o nim, skromnych i niepewnych, zajmował się polityką, techniką, inżynierią, kupiectwem i podróżami. Był przedstawicielem ówczesnych umiejętności i mądrości życiowej. Poglądów swych prawdopodobnie nie spisał.

Poglądy

Przejście od umiejętności do nauki

Tales był uczonym jako filozof. W dziedzinie filozofii próbował dociekać prawdy. Miała ona najmniejsze znaczenie praktyczne, ale była najbardziej pociągająca teoretycznie. Jest dość prawdopodobne, że jego filozoficzna teoria była pierwszą naukową w historii ziemi.

Przejście od mitologii do nauki

Teoria Talesa brzmiała: "Wszystko jest z wody, z niej powstało i się składa". Zagadnieniem jego było pochodzenie świata, jego początek. Tales przypuszczał, ze po wszystkich przemianach wszechświat powróci do swej pierwszej postaci. Pojmował ją więc nie tylko jako pierwszą, ale i istotną. Była to filozofia archaiczna, stojąca na pograniczu mitologii. Niewiele różniła się od spekulacji innych ludów z tamtego okresu.

Pierwsze zagadnienie filozoficzne

Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda. Naczelnym ich pytaniem było: jaki był początek przyrody? Jaki był pierwotny rodzaj ciał, z których rozwinęła się przyroda? Później formułowano to pytanie: Jaka była pierwotna materia? Nie znali abstrakcyjnego pojęcia materii, nie rozróżniali jej od kształtu ani siły. Zdolność poruszania się, zasadniczą własność materii, postrzegali animistycznie: jako objaw życia i duszy. Nazywano ich więc "hilozoistami". Tales powoływał się na obserwacje: to co żywe, żyje wilgocią, zarodki są mokre, pokarm soczysty. Jego obserwacje zdają się wskazywać, że woda jest życiodajna i zawiera siłę produktywną. Dawały więc pozory uzasadnienia teorii Talesa.

Znaczenie Talesa

Rozwiązanie Talesa nie znalazło oddźwięków. Ale następni filozofowie powielali jego pytanie. Stąd byli jego następcami, a Grecy wkrótce uznali go za swego przywódcę. Jego zasługa leżała właśnie w postawieniu pytania.

Osoby Anaksymandra i Anaksymenesa

Anaksymander pochodził z Miletu. Miał napisać pierwsze greckie dzieło filozoficzne: „O przyrodzie”. Anaksymenes również napisał dzieło o tym samym tytule. Nadał on zagadnieniu Talesa bardziej empiryczną niż Anaksymander postać.

Poglądy

„Zasada” i „natura”

Anaksymander zaczął używać terminu „początek” („arche”). Był przekonany, że to co istnieje na początku, nie przestaje istnieć, lecz przybiera inne kształty. „arche” postrzegał jako „zasadę” rzeczy, ich właściwą naturę, nie tylko jako „początek”. Podobnie zaczęto wtedy „naturę” postrzegać jako to, co nie ulega w rzeczach zmianie. Natura wg Greków była ukryta, jedna, konieczna, najwyżej doskonała i piękna.

Bezkres

Ze zmianą zagadnienia nastąpiła zmiana odpowiedzi. Anaksymander rozumiał przez zasadę nie wodę, lecz inną jakąś naturę bezgraniczną. W poszukiwaniu nowej zasady wyszedł poza to, co dawała obserwacja. Według niego naturą tą był bezkres. Zasada musi być bezgraniczna, bo inaczej wyczerpałaby się.

Powstanie przyrody

Jak powstaje przyroda? Jak odbywa się przekształcanie materii? Anaksymander przypuszczał, że stawanie odbywa się przez wyłanianie się przeciwieństw zawartych w pierwotnym bezkresie. Ten proces powoduje wieczny ruch nieodłączny od materii. Stworzył pierwszą niemitologiczną kosmogonię: wydzieliło się na początku ciepło i zimno, przez nie różne stany skupienia. Ziemia jako najcięższa, znalazła się pośrodku, a tamte otoczyły ją koncentrycznymi, coraz lżejszymi i gorętszymi sferami. Sfera wody częściowo wyparowała i tylko w niektórych miejscach znajduje się między ziemią a powietrzem. Zewnętrzna ognista sfera rozerwała się, a części jej potworzyły ciała niebieskie. Anaksymander zajmował się, jak wszyscy wcześni filozofowie greccy, kwestiami z dziedziny przyrodoznawstwa. Obliczał odległość i wielkość gwiazd i miał zaawansowane poglądy kosmograficzne. Jego uczeń Anaksymenes zaczął stosować pomysły filozoficzne do zagadnień przyrodniczych na większą skalę.

Zmodyfikowanie zasady przez Anaksymenesa

Zachował pogląd nauczyciela, że świat jest bezkresny, a ruch wieczny. Zasadę swą utożsamił z powietrzem, bo ono zdawało się być nieskończone, wypełniające bezkres. Według greckiego przekonania dusza objawiająca się jako tchnienie nie jest z natury swej różna od powietrza. Jeśli dusza utrzymuje ciała przy życiu, to utrzymuje je przy życiu powietrze.

Zastosowanie zasady

Rozumiał, że powietrze może mieć różną gęstość. Zmiana gęstości to zmiana stanu skupienia. Umocniło to przekonanie o jedności przyrody. Przyczyny powodujące przemiany w przyrodzie to ruch (powoduje zmianę gęstości), ciepło i zimno (powodują zmiany w stanie powietrza). Anaksymenes zauważył związek między temperaturą a stanem skupienia. Swoją teorię wykorzystywał do wytłumaczenia zjawisk meteorologicznych i astronomicznych. Tu jego zasady zawiodły, a przewidywania okazały się błędne. Powstawanie błyskawic tłumaczył na przykład jako gwałtowne rozerwanie chmur przez wiatr.

Wpływ filozofów jońskich

Filozofia następnych generacji greckich wyrosła na podłożu pojęć i zagadnień stworzonych przez fizjologów jońskich. Znalezienie "arche" pozostało naczelnym zadaniem filozofii. W późniejszym okresie stanowisko hilozoistyczne odnowili stoicy.

Heraklit

Dzieło i życie

Pochodził z Efezem. Lata jego dojrzałości to przełom VI/V w p.n.e. Dzieło Heraklita składa się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Rozszerzył więc zakres badań w porównaniu z poprzednikami. Był to pierwszy filozof o którym wiadomo, że zwalczał cudze myśli. Miał umysł krytyczny i polemiczny. Podłoże jego teorii stanowiły introspekcja i obserwacja.

Poglądy

Ogień jako zasada świata

I Heraklit szukał "arche", a znalazł ją w ogniu. Według jego teorii, ogień staje się wodą, powietrzem, ziemią i znowu ogniem. Przemiany ognia odbywają się na dwóch drogach: w dół (w powietrze -> wodę -> ziemię) i w górę (ziemia -> woda -> powietrze). Do tej teorii dodał swoją doktrynę innego już pokroju.

Zmienność rzeczy

Rozważał nie tylko początek przyrody, ale jej własności. Za zasadniczą cechę natury uznał zmienność. Obrazem rzeczywistości jest rzeka, która wiecznie płynie. Trwanie jest złudzeniem. Nie ma bytu ani rzeczy o stałych własności, ale tylko stawanie się. To teoria powszechnej zmienności: wariabilizm (heraklityzm).

Względność rzeczy

W nieustannym przepływie rzeczy zacierają się granice między przeciwieństwami. Są ciągłe przejścia. Nie ma mowy o początku świata, który istnieje i przekształca się odwiecznie. Zawsze był i będzie żywym ogniem, fazą żywej przemiany, równoważnikiem wszystkich rzeczy.

Rozumność świata

Stała jest zmienność i porządek, wedle którego się odbywa. Człowiekiem rządzi rozum, toteż wszechświatem też musi. Jest siłą kosmiczną, w której człowiek ma udział. Jest czynnikiem najdoskonalszym i boskim. Rozumność warunkuje zmienność i zawarte w nim przeciwieństwa, uzupełniające się nawzajem i warunkujące rzeczywistość. W zjawiskach widać dysharmonie, ale Heraklit tłumaczył, harmonia ukryta wyższa jest od widocznej.

Refleksje epistemologiczna i etyczne

Jako pierwszy filozof Heraklit miał zainteresowania humanisty. Zastanawiał się nad własną pracą badawczą, jej charakterem, środkami i celami. Krytycznie zapatrywał się na poznanie zmysłowe. W jego etycznych aforyzmach przejawia się kult prawa i jednostki wyższej. Znał dwa typy moralności: tłumu (przeciętną) i mędrca (wyższą). Tłum przedkłada zdrowie nad chorobę, a radość nad smutek. Mędrzec wie jednak, że przeciwieństwa są potrzebne: zło czyni dobro przyjemnym, a głód każe cenić nadmiar. Poczucie panujących wszędzie przeciwieństw było wspólnym elementem fizyki i etyki u Heraklita.

Znaczenie Heraklita

Zaważył w dziejach głównie przez 2 teorii

a) wariabilizmu (z którą łączyła się teoria powszechnej względności)

b) rozumności świata (logosu)

Skierował refleksję ku zagadnieniom humanistycznym i wprowadził do filozofii czynnik introspekcyjny.

Następcy

Uczniem jego był Kratykos, skrajny wariabilista, a słuchał go Platon. On to przejął dla realnego świata wariabilizm. Relatywizm i zainteresowanie humanizmem rozwinęli sofiści, a teorię ognia i rozumu kosmicznego odnowili stoicy.

Parmenides i szkoła elejska

Jednocześnie mniej więcej z filozofią Heraklita wytworzyła się doktryna biegunowo przeciwna. Jej ośrodkiem była Elea, a właściwym twórcą Parmenides na przełomie VI i V w. p.n.e.

Rozwój filozofii

Filozofia elejska nie miała licznych zwolenników, ale miała ich stale przez szereg pokoleń. Jej poprzednikiem był Ksenofanes – łącznik miedzy szkołą jońską a egejską. Uważał ziemię za zasadę przyrody. Przedmiotem jego zainteresowań było "bóstwo", o którym nauczał, że jest jedno i nie wolno mu przypisywać różnorodnych i zmiennych własności. Rozumiał je raczej jako czynnik wewnętrzny świata niż pozaświatową potęgę. Mawiał, że nie było nikogo i nie będzie nikogo, kto zna prawdę. Wysunął na czoło myśl o jedności.

Poglądy Parmenidesa

Teza naczelna

Przyznawał, że przeciwieństwa są zawarte w zjawiskach. Przeciwieństwa wykluczają się wzajem, więc zjawiska nie są prawdziwym obrazem bytu. O niczym nie można w przyrodzie rzec, że jest, a jedynie, że się staje. Nie jest bowiem bytem to, co może przestać być.

Teoria bytu

Punktem wyjścia rozważań o bycie była teza: „Trzeba mówić i myśleć, że tylko to co jest, istnieje. Byt jest, niebyt nie”. Parmenides polegał na „ontologicznej zasadzie tożsamości”. Wywnioskował z niej wszystkie własności bytu:

• brak początku

• brak końca

• ciągłość

• niepodzielność

• nieruchomość

• niezmienność

• stałość

• jedność

Było to zerwanie z hilozoizmem. Wyniki Parmenidesa odbiegły od doświadczenia i uczyniły koniecznym odróżnienie bytu od zjawisk.

Metoda dedukcyjna

Parmenides był prototypem filozofów, którzy odrzucili doświadczenie jako źródło poznania. Jako pierwszy świadomie i systematycznie zastosował rozumowanie dedukcyjne. Uznawał tylko poznanie myślowe, zmysłowe odrzucał. Postępowanie jego odpowiadało naturalnym skłonnościom umysłu: jedność i stałość jest jego potrzebą, to je ustanowił postulatem badania. Nie uwzględnił, że w badaniu oprócz postulatów potrzeba znajomości faktów. Nadmiernie zaufał dedukcji upojony poczuciem konieczności, jakie zapewnia. Łączność między bytem a doświadczeniem i wiedzą rozumową a wiedzą o faktach – została zerwana.

Podstawa epistemologiczna

Pierwsze twierdzenie, na którym oparł swą ontologię, próbował uzasadnić epistemologicznie. Skąd wiemy, że niebytu niema? O niebycie nie sposób myśleć. Nie można go poznać ani wypowiedzieć. To między myślą a bytem zachodzi związek najściślejszy. Ta sama rzecze jest i jest myślana, tym samym jest myśl i rzecz, której ta dotyczy. Umysł ma naturę bierną i może tylko odtwarzać. Parmenides utożsamił myśl i byt, nie byt i postrzeżenia czy wyobrażenia.

Znaczenie Parmenidesa

Jego zasługi to:

a) naczelna teoria jedności i niezmienności bytu

b) pogląd na nierozerwalność bytu i myśli

c) odróżnienie myśli od postrzegania

d) dedukcyjna, dialektyczna metoda filozofowania