Materiały do nauk administracyjnych/Austro-Węgry

Austro-Węgry

Herb Cesarstwa Austriackiego (1815)

Cesarstwo Austriackie posiadało skomplikowaną strukturę społeczną i narodowościową, która rzutowała na dzieje tego państwa. Lata po Kongresie wiedeńskim zwane są erą Metternicha. W 1848 roku nadeszła Wiosna Ludów, która przyniosła rewolucję, wojnę włoską, powstanie węgierskie, dwie konstytucje z 1848 i 1849 oraz reformy chłopskie. Potem nastąpiła wsteczna era Bacha. Klęska w wojnie włoskiej w 1859 a potem z Prusami w 1866, połączona z utratą hegemonii w Niemczech wymusiła reformy ustrojowe anachronicznego i policyjnego państwa. Spierały się ze sobą koncepcje centralistyczna (niemiecka), federalistyczna (czeska), dualistyczna (węgierska) oraz trialistyczna (polska). Państwo przekształcono ostatecznie w Austro-Węgry, gdzie Austrię zwano Przedlitawią a Węgry Zalitawią. Długie panowanie cesarza Franciszka Józefa przyniosło stabilizację niespotykaną w tej części Europy. Zaś I wojna światowa doprowadziła do rozpadu wielonarodowej monarchii habsburskiej.

Podstawy ustrojowe Austro-Węgier tworzyły:

• Konstytucja Austrii (zespół kilku ustaw zasadniczych)
• Konstytucja Węgier (oparta na rewolucyjnej konstytucji z 1848, przywrócona w 1867)
• ustawy, statuty krajowe i patenty cesarskie z lat 1861 - 1867
  • dyplom październikowy z 1860 r.
  • patent lutowy z 26 lutego 1861 r., czyli konstytucja lutowa wraz ze statutami krajów koronnych
  • z 1867 roku Konstytucja Węgier i Konstytucja Austrii (konstytucja grudniowa) oraz Akt ugody plus ustawy o władzy rządowej i wykonawczej, o reprezentacji państwa, o prawach obywateli, o władzy sędziowskiej, o Trybunale Państwa oraz o sprawach wspólnych krajom monarchii austriackiej.

Przeprowadzone reformy chłopskie objęły:

• zniesienie poddaństwa,
• uwłaszczenie za odszkodowaniem (idemnizacja),
• zniesienie sądownictwa dominalnego,
• wykup powinności chłopskich przy wsparciu państwa (1849-1854),
• tworzenie gmin wiejskich i obszarów dworskich.

Zarys ustrojowy

Austro-Węgry w wyniku reform stały się monarchią dualistyczną - "monarchią austro-węgierską", a cesarz był to C.K. (Kaiser und König) - Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier. Dwa państwa połączono unią realną z wspólnym władcą, wspólnymi sprawami zagranicznymi, wojskiem, walutą, finansami, rządem (3 ministrów: spraw zagranicznych, wojny, finansów), delegacjami ustawodawczymi*. Wspólnie uzgadniano: politykę handlową, celną, przemysłową, monetarną, kolejową, wojskową itp.

*Delegacje ustawodawcze, to gremia ustawodawcze osobne dla Austrii i osobne dla Węgier. Liczyły po 60 członków wybieranych przez parlamenty i kraje koronne. Mogły obradować wspólnie, kierować interpelacje do ministrów i uchwalać wobec nich wotum nieufności.

Węgry (Królestwo Węgierskie, Zalitawia) posiadały własne instytucje ustrojowe, Sejm (dwuizbowy, podzielony na Izbę Magnatów i Izbę Posłów), rząd oraz organy lokalne. System władzy zapewniał przewagę szlachty węgierskiej prowadzącej tzw. politykę "madziaryzacji" wobec Słowaków, Serbów i Rumunów.

W ramach Królestwa Węgier istniało Królestwo Chorwacji i Słowenii, cieszące się szeroką autonomią, z własnym Sejmem i rządem, na czele stał "ban". Chorwacja stanowiła przeciwwagę dla niepodległościowych dążeń Serbów i oparcie dla polityki Budapesztu.

Autonomia krajów koronnych

Autonomia w Cesarstwie Austriackim, polegała na przekazaniu samodzielności krajom koronnym w zakresie władzy ustawodawczej i wykonawczej. Doszło też do powiązania strukturalnego administracji rządowej (zaznaczonej kursywą) oraz samorządowej (zaznaczonej podkreśleniem).

• kraj koronny - sejm krajowy z marszałkiem krajowym i wydział krajowy oraz namiestnik na czele namiestnictwa
• powiat - rada powiatowa z marszałkiem powiatu i wydziałem powiatowym oraz starosta na czele starostwa
• gmina wiejska - rada gminna i zwierzchność gminna na czele z wójtem
• gmina miejska - rada miejska i magistrat (wydział miasta) na czele z burmistrzem lub prezydentem

Krajów koronnych było 17: Austria Dolna, Austria Górna, Salzburg, Styria, Karyntia, Kraina, Triest, Gorycja, w:Istria, Tyrol, Vorarlberg, Czechy, Morawy, Śląsk Austriacki, Galicja, Bukowina, Dalmacja. Był to podział historyczny, a nie racjonalny.

Parlament Cesarstwa Austriackiego

Parlament zwany Radą Państwa dzielił się na izbę niższą - Izbę Posłów oraz izbę wyższą - Izbę Panów. Posłowie byli wybierani na 6 lat, początkowo przez sejmy krajowe krajów koronnych. Od 1873 r. przez ludność w głosowaniu kurialnym. Istniały cztery kurie a w 1896 r. doszła piąta kuria powszechna. Obowiązywał wysoki cenzus majątkowy. W 1907 wprowadzono wybory powszechne, równe, bezpośrednie i głosowanie tajne. Jednomandatowe okręgi wyborcze, były jednak tworzone z myślą o dyskryminacji mniejszości narodowych. Na Morawach funkcjonowały ponadto tzw. katastry narodowe.

Członkowie Izby Panów i jej przewodniczący byli mianowani przez cesarza. W skład izby wyższej wchodzili członkowie rodziny cesarskiej, wyższego duchowieństwa, arystokracji oraz osoby mianowane dowolnie przez cesarza dożywotnio lub dziedzicznie.

Izby posiadały inicjatywę ustawodawczą niezależnie od cesarza. Dla uchwalenia ustawy potrzebna była zgoda dwóch izb i cesarza. Izba Posłów była jednakże rozbita na kluby narodowościowe i partyjne, co utrudniało jej sprawne funkcjonowanie i prowadziło do wielu zatargów, np. między Czechami a Niemcami.

Cesarz

Cesarz posiadał władzę wykonawczą: powoływał, odwoływał premiera i ministrów, obsadzał urzędy, nadawał stopnie wojskowe, decydował o sprawach wojska, sprawach wewnętrznych, zewnętrznych państwa (wypowiadał wojnę, zawierał pokój, podpisywał umowy międzynarodowe, przyjmował i wysyłał przedstawicieli dyplomatycznych), oraz nadawał ordery. Wykonywał kompetencje prawodawcze: posiadał inicjatywę ustawodawczą; powoływał członków Izby Panów; zwoływał, odraczał posiedzenia Izb i miał prawo je rozwiązać; mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy na podstawie tzw. delegacji ustawodawczej od Rady Państwa.

Franciszek Józef I

Fraciszek Józef

Franciszek Józef panował przez praktycznie cały okres istnienia Austro-Węgier. Można powiedzieć, iż stworzył to państwo, ale i doprowadził do jego upadku, rozpoczynając I wojnę światową. Był wzorem i ulubieńcem swoich poddanych, a imię "Franciszek" było jednym z najczęściej nadawanych w tej części ziem polskich.

Nie ustrzegł się jednak błędów politycznych: konfliktu z Serbią, aneksji Bośni i Hercegowiny, uzależnienia politycznego od Niemiec. Przeżył wiele tragedii rodzinnych: syn Rudolf zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w 1889; arcyksiążę Karol Ludwik zmarł na tyfus w 1896; żona Elżbieta zwana "Sisi" zamordowana dwa lata później; bratanek arcyksiążę Franciszek zginął w zamachu w Sarajewie w 1914. Następcą i ostatnim cesarzem Austro-Węgier został Karol I Habsburg.

Cesarz wiele podróżował po swoim państwie. W 1880 roku przyjechał do Cieszyna odwiedzając wieś Bobrek (ob. dzielnicę Cieszyna). Jego wizytę opisano w taki sposób: "Witał go młody burmistrz Ivo Faldin po niemiecku, bo jako przybysz z Moraw po polsku nie potrafił. Później po niemiecku witała cesarza panna Szołtys, a następnie z gronem 12 dziewcząt wiejskich ubranych w narodowe stroje - po polsku córka gospodarza Niemczyka, wręczając mu także bukiet kwiatów. Cesarz podziękował jej uprzejmie po polsku i pytał się, czy te dziewczyny są bobreckie i jak się nazywa ta, co po polsku mówiła? Powiedziano mu, że mówczyni nazywa się Niemczyk i wszystkie jej koleżanki są z Bobrku. Przekonał się więc i tu Najjaśniejszy Pan, że gmina Bobrek jest polską".

Wymiar sprawiedliwości

Struktura sądownictwa powszechnego przedstawiała się następująco:

    sądy powiatowe
            |
  niższe sądy krajowe
            |
  wyższe sądy krajowe
            |
Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu
            |
         cesarz

Sądami szczególnymi były Trybunał Administracyjny w Wiedniu, Trybunał Stanu oraz Trybunał Państwa. Istniały ponadto sądy kupieckie oraz sądy przemysłowe (pierwowzór sądów pracy, rozstrzygające spory między robotnikami a właścicielami zakładów przemysłowych).

Trybunał Państwa został powołany w 1869 r. Rozpoznawał zażalenia obywateli na decyzje władz, naruszające ich konstytucyjne prawa. Był instytucją unikatową w ówczesnej Europie i był pierwowzorem obecnych trybunałów konstytucyjnych. Jego wyroki nie miały mocy kasacyjnej, lecz deklaratoryjną; ograniczano także jego właściwość. Oznaczało to, że władze nie były prawnie związane jego orzeczeniami, a jedynie moralnie. TP rozstrzygał skargi na konkretne, indywidualne decyzje administracyjne, wydane po wyczerpaniu toku instancji; w postępowaniu kontradyktoryjnym, w oparciu o swobodną ocenę dowodów. Nie badał legalności ustaw pod kątem ich zgodności z aktami konstytucyjnymi. Przypadki kiedy nie respektowano wyroków TP były nieliczne, o czym decydował jego wysoki autorytet. Orzecznictwo TP przyczyniało się do kształtowania w praktyce państwa prawa w Ces. Austriackim, a jego orzeczenia nabywały mocy precedensów [A. Dziadzio].

Literatura

1. Dziadzio A., Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867-1914..., wyd. 2001.
2. Dziadzio A., Ochrona praw i wolności obywatelskich w austriackiej monarchii konstytucyjnej (1867 - 1914), [w:] Przez tysiąclecia: państwo - prawo - jednostka. Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa..., red. A. Lityński, M. Mikołajczyk, t. 1, Katowice 2001.
3. Herre F., Metternich. Orędownik pokoju, wyd. 1996.
4. Szczepanowski S., Nędza Galicji w cyfrach, Lwów 1888.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści