Materiały do nauk administracyjnych/Francja w dobie absolutyzmu

Monarchia absolutna we Francji

Ludwik XV (1710-1774): król Francji, prawnuk Ludwika XIV, żył lat 64, panował od 1715 do 1774 r., w wieku 15 lat ożeniony z Marią Leszczyńską; w okresie małoletniości władzę sprawowali regenci, potem kardynał Fleury a król ulegał wpływom faworyt (de Pompadour, du Barry). Za czasów Ludwika XV wybuchła wojna o sukcesję polską, znacznie pogorszył się stan gospodarczy, finanse, pozycja międzynarodowa, a król był krytykowany za nieudolne rządy.

Okres monarchii absolutnej we Francji przypadł na czasy Ludwika XIV, Ludwika XV oraz Ludwika XVI. Władza królewska była - w zasadzie - nieograniczona, a król był uważamy za suwerena. Można więc mówić o omnipotencji króla, gdyż jego władza była jedyną w państwie. Były to rządy centralistyczne, oparte na hierarchicznej biurokracji, zapewniającej realizację rozkazów królewskich, kontrolę nad społeczeństwem, pobór podatków i rekruta. Nie likwidowano dawnych urzędów dożywotnich i dziedzicznych, ale - dla usprawnienia administracji - tworzono nowe, tzw. komisaryczne. Plagą francuskiej biurokracji była jednak sprzedawalność urzędów i korupcja.

Formalne ograniczenia władzy królewskiej narzucały prawa fundamentalne królestwa. Zgodnie z nimi następstwo tronu następowało tylko w linii męskiej, władca nie mógł wyzbywać się domeny królewskiej oraz miał obowiązek wyznawania religii katolickiej. Suwerenność monarchy francuskiego była wzmacniana doktryną gallikanizmu oraz - często podkreślaną - niezależnością od cesarza niemieckiego i papieża.

Ponadto monarcha powinien był szanować uprawnienia parlamentów, odnośnie rejestracji aktów królewskich (ordonansów) i remonstracji. Zaś jego władza była ograniczana przez dwór, generałów wojska i samych biurokratów. Biorąc pod uwagę XVIII - wieczne realia musimy pamiętać o barierach technicznych i zawężonych możliwościach oddziaływania monarszych rządów na feudalne społeczeństwo.

Gallikanizm - ruch polityczno-religijny zmierzający do uniezależnienia kościoła francuskiego od władzy papieskiej, ograniczenia uprawnień papieża na rzecz powiększenia władzy króla. Zgodnie z zasadami gallikanizmu król miał obsadzać stanowiska biskupów i opatów; opiekować się klerem francuskim i go kontrolować; władze kościelne nie mogły wydawać zarządzeń w sprawach świeckich; majątki kościelne zostały uznane za własność króla a jedynie oddane Kościołowi w użytkowanie; zakony funkcjonowały na podstawie przywileju królewskiego, który może zostać odwołany. Król otrzymał także prawo do zatwierdzania bulli papieskich a kler francuski mógł komunikować się z papieżem jedynie za pośrednictwem władcy. Reguły gallikanizmu potwierdzono na zjeździe biskupów w Bourges w 1438 r., konkordatem Franciszka I i Leona X z 1516 r., pismami Pierre`a Pithou z poł. XVI w. oraz deklaracją kleru francuskiego z 1682 r.

Wzmocnienie władzy królewskiej we Francji

Francja przeszła ewolucję od monarchii stanowej do monarchii absolutnej, wskutek splotu przemian cywilizacyjnych, politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych. Stopniowe wzmocnienie władzy króla we Francji nastąpiło dzięki:

• rozwojowi nauki prawa (legiści), recepcji prawa rzymskiego, ustaleniu pojęcia "korony królestwa", "państwa" i uznaniu jego publicznego charakteru, w oparciu również o tzw. "teorię statutową",
• zniesieniu wolnej elekcji, wprowadzeniu zasady desygnowania następcy i dziedziczności tronu w linii męskiej,
• ustaleniu zasady regencji zamiast bezkrólewia,
• niepozbywalność i niepodzielność domeny królewskiej,
• uznaniu suwerenności króla francuskiego wobec cesarza i papieża, co wiązało się ze wzrostem autorytetu monarchii francuskiej na arenie międzynarodowej,
• przyjęciu zasady, iż król był zwierzchnikiem lennym wobec lokalnych możnowładców; wykorzystanie zasad prawa lennego do wzmocnienia pozycji suwerena (odmiennie niż to stało się w Niemczech),
• powiększeniu domeny królewskiej,
• swobodnemu obracaniu lennami, dzięki czemu nie doszło do powstania wielkich latyfundiów magnackich,
• uznaniu króla za źródło pokoju, który był uprawniony do zwalczania anarchii i prywatnych wojen,
• rozszerzeniu władzy ustawodawczej monarchy,
• rozrostowi sądownictwa królewskiego, dzięki czemu król stał się najwyższym sędzią, rozstrzygającym spory feudalnych wasali i seniorów. Rozszerzono zakres tzw. "spraw królewskich" poddanych sądownictwu monarszemu. Ograniczono właściwość sądów stanowych, wedle zasady "wyprzedzania" i upowszechnieniu instytucji apelacji,
• wyparciu Anglików z ziem francuskich, dzięki czemu nastąpił rozwój świadomości narodowej.

Zarząd centralny

Ministrowie

Ministrowie stali na czele resortów. Jako funkcjonariusze królewscy byli pozbawieni prawa do podejmowania samodzielnych decyzji, pozostając formalnie jedynie doradcami króla, wykonawcami jego woli, przed nim odpowiedzialnymi i przez niego odwoływalnymi. Nie tworzyli rady ministrów. Grono ministrów zwano "ministeriatem" a w jego skład wchodzili:

• pierwszy minister
• kanclerz : strażnik pieczęci, zwierzchnik sądów, kontrolował akty wychodzące z kancelarii króla, nadzorował uniwersytety i drukarnie, przewodniczył Radzie Stron Procesowych
• generalny kontroler finansów (nadintendent finansów)
• sekretarze stanu:

1. spraw zagranicznych
2. wojny
3. dworu królewskiego
4. marynarki

Rady królewskie

Rady królewskie były to organy doradcze dla króla. Przewodniczył im władca a ich decyzje zapadały w jego imieniu i nie podlegały rejestracji przez parlamenty. W składzie rad znajdowali się ministrowie i osoby dowolnie powołane przez króla. Od XVIII w. nastąpił spadek znaczenia rad królewskich a władca z reguły porozumiewał się bezpośrednio z ministrami. Funkcjonowały:

1. Rada Stanu (Rada Ministerialna, Tajna Rada): sprawy zagraniczne, najważniejsze sprawy wewnętrzne, wojna, pokój
2. Rada Depesz (Sprawozdań): bieżący zarząd sprawami wewnętrznymi kraju, koordynowanie działalności sekretarzy stanu
3. Stron procesowych (Prywatna): pod przewodnictwem kanclerza, sąd kompetencyjny (w razie sporu między sądami), nadzwyczajny (mogła wywołać sprawę zawisłą w innym sądzie), kasacyjny w sprawach administracyjnych (tj. mogła przyjmować skargi poddanych)
4. Finansów: podatki, przychody i rozchody skarbu, polityka gospodarcza
5. ds. Handlowych: kolonie.

Parlamenty

Parlamenty były to sądy wyższe. Ważną pozycję zajmował parlament paryski, odpowiedzialny za sądownictwo wyższe, rejestrację aktów królewskich (ordonansów), nadzór nad urzędnikami, wydawanie rozporządzeń uzupełniających. Przysługiwało mu prawo remonstracji, czyli prawa odmowy zarejestrowania aktów królewskich (co miało postać swoistego weta zawieszającego). Parlament paryski dzielił się na izby: Izba Wielka, Izba Wieżyczki, Izba Dochodzeń, Izba Skarg.

Stany Generalne

Od 1614 roku zaprzestano zwoływania Stanów Generalnych. W razie potrzeby zwoływano arystokratyczne Zgromadzenie Notablów oraz lokalne stany prowincjonalne (Bretania, Burgundia, Flandria, Langwedocja), czyli prowincjonalne sejmy stanowe.

Zarząd lokalny

Zarząd lokalny pozostawał w rękach urzędników fachowych oraz honorowych. Dawne średniowieczne urzędy baliwów, seneszalów, prewotów przekształcono w urzędy honorowe, tytularne i sądowe. Pozbawiono władzy gubernatorów. Zaś faktyczną wadzę lokalną sprawowali intendenci w intendenturach (okręgach generalnych, okręgach intendenckich) oraz subdelegaci w głównych miastach. Indendenci podlegali nadintendentowi oraz Radzie Depesz, posiadali stałe biura a w ich ręku spoczywał zarząd lokalny, co było wyrazem centralizacji administracji i późniejszym wzorcem dla Napoleona.

Na wsi władzę sprawował właściciel wsi, a w niektórych prowincjach istniały zgromadzenia parafialne.

Miastom ograniczono średniowieczny samorząd, a w niektórych wprowadzono rządy prewotów. Generalnie miasta dzieliły się na:

1. miasta komunalne: które posiadały autonomię w sprawach administracyjnych i sądowych, a władze w miastach sprawowało ogólne zebranie obywateli, wybierające ławę, która składała się z ławników na czele z merem,
2. konsularne: w tych miastach władzę sprawowała wielka rada, mniejsza rada i konsulowie lub też podesta (na wzór włoski),
3. prewotalne: nie posiadały samorządu i własnego sądownictwa, na czele miasta stał prewot, inny urzędnik królewski lub przedstawiciel właściciela miasta,
4. bastydy (Bastide): występowały na terenach przygranicznych w południowej Francji, a pod względem ustrojowym były podobne do prewotalnych.

Za Ludwika XVI usiłowano wprowadzić zgromadzenia lokalne z komisarzami królewskimi i kolegialnymi komisjami, dla zapewnienia szlachcie, bogatszym mieszczanom udziału w rządach.

• 
  Francja w latach 1552-1798
• 
  Nabytki terytorialne Ludwika XIV
• 
  Europa w roku 1648

Skarbowość

W okresie monarchii absolutnej, wskutek zaprzestania zwoływania Stanów Generalnych, upadła administracja skarbowa tego zgromadzenia stanowego. Król posiadał swobodę nakładania podatków. Dzięki temu stworzono jednolitą administrację skarbową. Zarazem utrzymano wolność podatkową szlachty i duchowieństwa a nowe podatki można było nakładać (formalnie) za zgodą duchowieństwa i stanów prowincjonalnych.

Za sprawy skarbowe byli odpowiedzialni intendenci i skarbnicy generalni, działający w okręgach generalnych. Pozostawiono urzędy elektów w okręgach elekcyjnych (elekcjach), którzy nie byli (jak dawniej) wybierani przez szlachtę, lecz mianowani przez króla. Skarbnicy generalni wywodzili się ze skarbników królewskich i generałów finansów Stanów Generalnych.

Na czele administracji skarbowej stał generalny kontroler finansów, Rada Finansów oraz Izba Obrachunkowa, która kontrolowała wydatki.

Sądownictwo

Doszło do ograniczenia właściwości sądów niekrólewskich (stanowych) i zaprowadzono silny nadzór nad orzecznictwem. Następnie wszystkie sądy uznano za podległe królowi i traktowano jako sądy "królewskie". Dlatego podzielono wymiar sprawiedliwości na:

• stanowy

1. patrymonialny (sąd szlachcica nad chłopem)
2. kościelny
3. miejski (sądy miejskie były ograniczane przez prewotów i baliwów)

• delegowany (wykonywany w imieniu króla w sprawach przekazanych do właściwości monarszej) i zastrzeżony (czyli wykonywany osobiście przez króla lub poprzez rady królewskie)

1. delegowany
   1. sądy prewotalne, baliwalne, trybunały prezydialne, intendenckie, parlamenty (np. w Paryżu, Rouen, Tuluzie), komisarskie oraz Rada Stron Procesowych
   2. sądy skarbowe (z Izbą Skarbową i Izbą Podatkową), admiralskie (w sprawach handlu morskiego), leśne (co do przestępstw leśnych), konsularne (w sprawach handlowych)
2. zastrzeżony (wykonywany przez króla w formie "listów")
   1. placet (prośby o sprawiedliwość)
   2. listy opieczętowane (lettres de cachet) (skazanie bez sądu)
   3. ewokacje (wywołanie sprawy)
   4. listy polecające (committimus) - przekazanie sprawy wyznaczonemu sądowi
   5. kasacje
   6. listy łaski

Teksty źródłowe

Gallikanizm w pismach Piotra Pithou

Pierre Pithou (1539 - 1596) Francuski prawnik, propagator gallikanizmu, zwolennik króla Henryka IV. Zajmował się edycją źródeł prawa rzymskiego i średniowiecznego. Pierre Pithou na Wikipedii...

To, co nasi ojcowie nazywali wolnościami kościoła gallikańskiego i czego tak zazdrośnie strzegli, nie jest wcale jakąś łaską ani też nadmiernym przywilejem, lecz są to raczej przyrodzone i zwykłe wolności, jak i prawa pospolite (...). Nasi przodkowie bezustannie mocno je podtrzymywali, podczas gdy obecnie nie ma potrzeby powoływania się na jakiś inny tytuł, jak tylko na ich utrzymanie i naturalne ich użytkowanie.

W szczegółach owe wolności mogłyby wydawać się nieprzebrane, niemniej - gdy dobrze im się przypatrzymy - okażą się zależne od dwóch, mocno ze sobą związanych zasad, które Francja uważała zawsze za niezachwiane.

Pierwsza polegała na tym, że papieże nie mogą nakazać i zarządzać - ani w ogólności, ani też w szczegółach - niczego, co dotyczy spraw świeckich w krajach i ziemiach pozostających pod władztwem i zwierzchnictwem arcychrześcijańskiego króla. Gdyby zaś coś nakazali lub ustanowili, poddani króla, nawet jeśli są nimi duchowni, nie są zobowiązani być posłuszni w tych sprawach papieżom.

Druga wyraża się w tym, że chociaż papież uznawany jest za suwerena w sprawach duchownych, we Francji jego władza absolutna i nieograniczona nie znajduje zastosowania, lecz jest hamowana i ograniczana przez ustawy i decyzje dawnych soborów przyjęte we wspomnianym królestwie, i na tym przede wszystkim polega wolność Kościoła gallikańskiego...

M. Boulet - Sautel, J. Imbert, G. Sautel, Histoire des institutions et des faits sociaux (X - XX siecle). Textes et documents, Paryż 1956; Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. A. Gulczyński, B. Lesiński, J. Walachowicz, J. Wiewiorowski, Poznań 2002.

Testament polityczny kardynała de Richelieu

Powołany na najpocześniejszy urząd, postawiłem sobie za pierwszy cel uczynić mego władcę najpierwszym na świecie. Chciałem, by był Arcychrześcijańskim i najpotężniejszym; chciałem, by został synem pierworodnym Kościoła i Europy; chciałem, by był Sprawiedliwym, gwoli oddania światu, co jest mu należne, tudzież zyskania świata dla siebie.

Pierwszą mą myślą był zatem majestat królewski, drugą: wielkość państwa. Znalazłem Francję mniejszą od samej siebie. Wszystko dawne zmniejszyło się, z wyjątkiem języka, który przekraczając granice Francji pozostał nadal francuskim. Narody niegdyś nam podległe, teraz wyrzekały się nas w naszym języku. Byli Francuzami, a wrogami Francji; zbroiła się Francja przeciwko samej sobie; wróg posługiwał się nami przeciwko nam, a Francuz był równocześnie zwycięzcą i zwyciężonym, równie waleczny na cudzą chwałę, jak własną zgubę. (...)

Dwie były choroby, toczące Francję: herezja i swawola. Obydwie uleczył Ludwik swoim orężem a moją radą. Pierwsza choroba tak się wyodrębniła, że w granicach jednego królestwa liczono wiele państewek. Religia tolerowana przez władców, ledwo raczyła tolerować prawowitego króla. Z dwustu warowni przyznanych gwoli bezpieczeństwa, uczyniono tyleż przedmurzy buntu, w stu miastach płonęło zarzewie stu republik; w murach La Rochelle gnieździł się bunt i sama herezja, stąd panowała nad morzem, wiązała się przymierzem z wrogami Francji, rozszczepiała powagę królewską, by zaś nie służyć jednemu królowi, wysługiwała się wielu królikom.

Ja zmierzyłem się z tym smokiem, którego inni ministrowie, moi poprzednicy, lękali się podrażnić. Ludwik zdobywa La Rochelle i w tym jednym mieście zwycięża wrogie żywioły. W jednym roku bierze trzysta zamków i w kilka niemal dni odnosi tryumf, w granicach Francji zwycięża drugie królestwo i jakoby dwa razy zostaje królem. By zasię nikt nie wątpił o pobożności sprawy, Ludwik walczył orężem, a Bóg dziwami.

Drugą chorobą Francji była swawola. Kochano godność królewską, ale nie władzę. Król obawiał się poddanych, ci zaś grzeszyli, by wzbudzić postrach, płacił im za usługi, należące się darmo; złotem odkupywano występki, za które należało karać gardłem, dawano pensje, by powstrzymać od rokoszu. Swawola była sumienia, a konieczność zbrodni. Głaskano chorobę podarkami, a ona wzmagała się dzięki takiej łagodności.

By uleczyć tę chorobę, chciałem, by Francja kochała swego króla jako Ludwika, a bała się go jako Sprawiedliwego. Chciałem, by władza była przy jednym, a przy wszystkich posłuszeństwo; by miłowano króla z obowiązku, a nie za pieniądze; by złoto stanowiło nagrodę cnót, a nie zbrodni. Uczyłem ślepego posłuszeństwa i chciałem, by było ono dla Francuzów niemal religią.

http://wmachura.webpark.pl/page107.html

Literatura

1. Diderot D., Kubuś Fatalista i jego Pan, wyd. 2006.
2. Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, wyd. 1981.
3. Kartezjusz, Świat albo traktat o świetle, wyd. 2005.
4. Kowalski J., Loba A. i M., Prokop J., Dzieje kultury francuskiej, wyd. 2007.
5. Murat I., Colbert, wyd. 1988.
6. Wierzchowiecka I., Służba publiczna w okresie Ancien Regime`u, "Gdańskie Studia Prawnicze" 2006, t. 15.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści