Materiały do nauk administracyjnych/Rosja XVIII wieku

Rosja XVIII wieku

Okres XVIII-wiecznego absolutyzmu w Rosji najlepiej jest omówić na przykładzie panowania Piotra I oraz Katarzyny II. Oprócz tych dwojga najbardziej znanych rosyjskich monarchów, na tronie Rosji w XVIII w. zasiadało wiele osób. Część z nich skończyła swój żywot tragicznie. Poznajmy ich losy:

Iwan V (1666-1696) Car Rosji, panował w latach 1666-1696, syn cara Aleksego, chorowity, musiał odstąpić tron bratu Piotrowi I. Iwan V na Wikipedii...

Katarzyna I (1684-1727) Cesarzowa Rosji, panowała w latach 1725-1727, kochanka i druga żona Piotra I (od 1712 r.), pochodziła z rodu Skowrońskich; osadzona na tronie przez gwardzistów, pod wodzą faworyta A. Mienszykowa, który faktycznie zarządzał państwem. Założyła Akademię Umiejętności i ograniczyła władzę Senatu Rządzącego, tworząc Najwyższą Tajną Radę. Katarzyna I na Wikipedii...

Piotr II (1715-1730) Car Rosji, panował w latach 1727-1730, wnuk Piotra I Wielkiego, syn carewicza Aleksego (zabitego z woli Piotra I), w jego imieniu Rosją rządził A. Mienszykow, a po jego wygnaniu na Syberię ród Dołgorukich; zaręczył się z Katarzyną Dołgoruki, ale przed ślubem zmarł. Przeniósł część dworu i urzędów do Moskwy; był ostatnim męskim przedstawicielem dynastii Romanowów. Piotr II na Wikipedii...

Anna I (1693-1740) Cesarzowa Rosji, panowała w latach 1730-1740, księżna Kurlandii (ożeniona z księciem kurlandzkim, rządziła tym krajem po śmierci męża), córka Iwana V, bratanica Piotra I Wielkiego. Po śmierci Piotra II wyniesiona na tron przez bojarów, pod wodzą rodu Dołgorukich i Galicynów, ale rządziła w oparciu o szlachtę, zmniejszając wpływy magnatów; otaczała się bałtyckimi Niemcami, a krajem władał jej faworyt E.J. Biron. Poparła Augusta II w walce z S. Leszczyńskim o tron polski; prowadziła wojny z Turcją. Anna I na Wikipedii...

Iwan VI (1740-1764) Car Rosji, panował w roku 1740, prawnuk Iwana V, syn księcia Brunszwiku Antoniego Ulrycha i księżnej Anny Leopoldówny, uznany przez Annę I następcą tronu i w 1740 r. ogłoszony carem, niebawem uwięziony wraz z matką przez Elżbietę I, która przejęła władzę, zamordowany po 20 latach więzienia w różnych miastach Rosji. Iwan VI na Wikipedii...

Elżbieta I (1709-1762) Cesarzowa Rosji, panowała w latach 1741-1762, najmłodsza córka Piotra I Wielkiego i Katarzyny I; odsuwana od władzy, jako urodzona przed małżeństwem rodziców; wstąpiła na tron po tym, jak obaliła małoletniego Iwana VI. Z poparciem swoich doradców prowadziła zdecydowanie anty-pruską politykę zagraniczną, wzięła udział w wojnie siedmioletniej, zmarła w czasie ofensywy na Prusy. Wygrała wojnę ze Szwecją. Założyła uniwersytet w Moskwie i Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu. Dawała się kierować swoim faworytom, z których Razumowski wyniesiony z prostego pastucha do godności feldmarszałka został jej mężem. Elżbieta I na Wikipedii...

Piotr III (1728-1762) Car Rosji, właściwie Karl Peter Ulrich Holstein-Gottorp; wnuk Piotra I Wielkiego (syn Anny i Karola Fryderyka księcia Holstein-Gottorp); panował w roku 1762; mąż cesarzowej Katarzyny II (1745 r.). Przywołany do Rosji przez swoją ciotkę - cesarzową Elżbietę, został uznany przez nią za następcę tronu. Wstąpił na tron po jej śmierci. Gorący zwolennik Prus, zawarł z nimi jednostronny pokój w czasie wojny siedmioletniej (tzw. model domu brandenburskiego). Panowanie rozpoczął od zatwierdzenia przywilejów szlachty, zniesienia tortur, zakazu prześladowania starowierców. Niepopularny w armii, wskutek zmiennego zachowania i sympatii pruskich. Obalony w wyniku spisku oficerów i skłóconej z nim żony, zamordowany przez A.G. Orłowa faworyta Katarzyny II. Piotr III na Wikipedii...

• 
  Pomnik Piotra I w Sankt Petersburgu
• 
  Dwór carycy Anny Iwanowny wg Valerego Jacobiego (1872)
• 
  Ministrowie cesarzowej Anny Iwanowny wg Valerego Jacobiego
• 
  Katarzyna II z mężem Piotrem III (rok 1760)

Administracja centralna

Na szczycie państwa rosyjskiego stał car - święty, nietykalny, nieusuwalny, nieodpowiedzialny, któremu oddawano boską cześć. Do legendy przeszły takie fakty, jak odprawianie procesji wokół pomnika cara Piotra I, próby Pawła I odprawiania mszy w cerkwi, czy modlenie się do portretów carów, stylizowanych na ikony. Mówiono, też iż ustrój Rosji to samowładztwo hamowane carobójstwem.

System rosyjski łączył w sobie przeciwstawne zjawiska: oświecenie i niewolnictwo, a charakteryzowano go triadą: samodzierżawie - cerkiew - ludowość. Carowie rosyjscy pochodzili z Niemiec, dlatego też w kształcie instytucji ustrojowych oraz ich nazewnictwie przebija fascynacja "niemczyzną" (utożsamianą z Zachodem). Stąd też zamiast używania tytułu "nadprokurator" wprowadzono "oberprokuratora". Neologizmy spotykano powszechnie nawet na najniższych szczeblach drabiny administracyjnej: np. inspektora lasów nazwano "waldmeisterem". Tworzyło to nienaturalną mieszankę "rosyjsko-niemiecką", pogłębianą licznym udziałem szlachty niemieckiej (pochodzącej szczególnie z Inflant, Łotwy, Estonii, Księstwa Kurlandii i Semigalii) w strukturach państwa. Można wręcz twierdzić, iż tak naprawdę niemieccy carowie na rosyjskim tronie byli w Rosji ciałem obcym. Nie można się więc dziwić próbom odnalezienia się w dworskiej rzeczywistości, jakie były podejmowane przez rosyjskie księżniczki. Katarzyna II byłaby tego najlepszym przykładem. Jednego ze swoich kochanków uczyniła zresztą królem Rzeczypospolitej.

• Władcy państwa zlikwidowali Dumę Bojarską, Sobór Ziemski oraz samorząd ziemski ("gubny"), czyli instytucje stanowe.
• Po śmierci patriarchy Adriana w roku 1700 car Piotr I zniósł urząd patriarchy, samemu stając na czele cerkwi i powołując w roku 1721 Święty Synod, który odpowiadał za sprawy cerkiewne, z oberprokuratorem na czele.
• Centralnym organem państwa był Senat Rządzący, powstały w roku 1711. Dzielił się na departamenty z oberprokuratorami. Pełnił funkcje sądu najwyższego, organu stanowiącego prawo, kontrolującego administrację, zarządzającego finansami, a także doradczego i opiniodawczego dla cara.
• Piotr I reformując zarząd centralny wprowadził na wzór niemiecki resortowe kolegia (w latach 1717 - 1720), znosząc prikazy. Początkowo było ich dziewięć, np. wojska, marynarki, spraw zagr., finansów; handlu, przemysłu, górnictwa; sprawiedliwości, przychodów, rozchodów i kontroli. Każde kolegium kierowane było przez prezesa, którego zastępcą był wiceprezes, posiadało własną kancelarią z radcami i asesorami kolegialnymi.
• Charakterystyczne dla systemu carskiego były rozbudowane instytucje kontrolne i śledcze: fiskałowie z oberfiskałem i generał -rewizorem; prokuratura z generał-prokuratorem (od ok. 1722 r.), a także Tajna Rada. Carowie nie ufali rosyjskiemu społeczeństwu a tajna policja tępiła objawy "nieprawomyślności".

Administracja lokalna

W Rosji XVIII w. przeprowadzono wiele zmian w organizacji zarządu lokalnego, wprowadzano nowe jednostki podziału terytorialnego (np. gubernatorstwa, czy województwa), które potem likwidowano lub przekształcano. Po wydaniu przez Katarzynę II Ordynacji o administracji guberni z roku 1775, struktura administracji lokalnej przedstawiała się mniej więcej następująco:

• gubernie z gubernatorami i zarządami gubernialnymi, a na terenach przygranicznych powoływano generał- gubernie z generał-gubernatorami, którzy mieli szerszą władzę cywilną i wojskową.
• powiaty (tzw. ujezdy), z naczelnikami powiatów (isprawnikami) i asesorami zasiadającymi w niższym sądzie ziemskim.

W guberniach i powiatach rozbudowano struktury policyjne i sądowo-administracyjne. Na straży systemu carskiego stali np. oberpolicmajstrzy w miastach gubernialnych, horodniczowie w miastach mniejszych, komendanci w placówkach garnizonowych. Wśród innych urzędników carskich niższego szczebla można wymienić: prystawich, strapczych, policmajstrów, komisarzy, amtmanów, kamerierów, rentmeisterów, czy prowiantmeisterów.

• w miastach po reformie Katarzyny II z roku 1785 zwoływano w wyborach cenzusowych zebranie ogólne, które wybierało powszechną dumę złożoną z radnych (czyli radę miasta). Następnie powszechna duma wybierała dumę sześciu radnych (dumę sześciogłosną) z prezydentem miasta na czele.

Mieszkańców miast określano mianem posadskije ludi. Anachronicznym i nieracjonalnym był istniejący podział ludności miejskiej na kategorie:

1. rzeczywistych obywateli miejskich (czyli z reguły posiadaczy nieruchomości miejskich),
2. kupców, których w dodatku dzielono na gildie:
   1. I gildia - do której należeli kupcy, prowadzący handel detaliczny i hurtowy w kraju i za granicą,
   2. II gildia - grupująca kupców prowadzących handel w kraju,
   3. III gildia - zrzeszająca kupców prowadzących handel detaliczny w mieście lub powiecie,
3. rzemieślników cechowych,
4. kupców cudzoziemskich, do których zaliczano - co nie miało sensu - także kupców pochodzących z innych rosyjskich miast. Pomimo, iż byli Rosjanami, to nazywano ich kupcami cudzoziemskimi,
5. znamienitych obywateli (osoby wolnego zawodu, legitymujące się wykształceniem, artyści itp.),
6. tzw. posadskich, czyli pozostałych mieszkańców.

• na wsi pełnią władzę zachowała szlachta, a zwyczajowo od czasów średniowiecza funkcjonowały gromady wiejskie.

Katarzyna II zgodziła się na w roku 1785 na stworzenie samorządu szlacheckiego. W powiatach i guberniach szlachta gromadziła się na zgromadzeniach, których obradami kierowali marszałkowie szlacheccy. Zgromadzenia debatowały nad sprawami lokalnymi, przedkładały wnioski gubernatorom oraz przedstawiały kandydatów na isprawników.

Przemiany w Rosji w okresie absolutyzmu

Aleksander Hercen: Żyć w Rosji jest ciężko i podle. Taka jest prawda.

• Rosja w okresie panowania Piotra I i jego następców przeszła niezwykłą przemianą polityczną, gospodarczą i kulturalną. Zmieniała się rosyjska literatura i sztuka. Nawet stolicę przeniesiono do specjalnie zbudowanego miasta: Petersburga. Chociaż - jak można twierdzić - zewnętrznej formy państwa, podczas gdy feudalne wnętrze pozostało niezmienione. Pod względem ustrojowym usankcjonowano samowolę carską i samodzierżawie, co sprowadzało się do dowolnej ingerencji w życie poddanych (w dodatku uświęconej). Istniała ogromna przepaść między poszczególnymi warstwami społecznymi, pogłębiane faktycznym niewolnictwem chłopów i handlem nimi.
• Ujednolicono stan szlachecki, znosząc podział szlachty na bojarów i dworiaństwo. Zachowano pełną przewagę szlachty w systemie carskim (urzędniczym i wojskowym) z jednoczesnym podporządkowaniem jej władzy cara. Szlachta cieszyła się przywilejami podatkowymi i sądowymi, posiadała prawo zajmowania się przemysłem, handlem i nabywania nieruchomości miejskich. Funkcjonowały także lokalne instytucje samorządu szlacheckiego.
• Podniesiono rolę mieszczaństwa, ale wprowadzono nieracjonalny podział stanu mieszczańskiego na sześć kategorii. Miastom przyznano ograniczony samorząd a uprzywilejowano bogatych kupców.
• Pogorszyło się znacznie położenie chłopów. Wzrosły obciążenia fiskalne, a na chłopach ciążył obowiązek służby wojskowej. Wydatnie wzmocniono władzę szlachcica, zaostrzono poddaństwo; zezwolono na handel chłopami i nakładanie na nich przymusu pracy w przemyśle; tolerowano samowolę szlachty w zakresie sądownictwa dominalnego. Na włościan nakładano surowe kary cielesne, kwalifikowane kary śmierci, zesłania i przymusowego osiedlenia na Syberii. Podzielono chłopów na trzy kategorie: 1) pańszczyźnianych prywatnych, 2) państwowych, 3) posesyjnych (należący do przedsiębiorstwa). Nienaturalna była sytuacja chłopów posesyjnych: byli to chłopi przypisani nie do folwarku szlacheckiego jak inni, lecz do zakładu przemysłowego (manufaktury). Zamiast odrabiać pańszczyzny w polu szlachcica musieli pracować od świtu do nocy w fabryce. Przywiązanie do ziemi zastąpiono więc przywiązaniem do zakładu przemysłowego. Co oczywiste, chłopi wszystkich kategorii nie posiadali wolności osobistej i nie mogli opuścić ziemi pańskiej. Teoretycznie (ale tylko teoretycznie) najlepszą sytuację mieli chłopi zamieszkujący grunty państwowe (carskie). Ziemie państwowe oddawano bowiem w dzierżawę a wówczas dzierżawca postępował z chłopami w pełni samowolnie.
• Unormowano status urzędników, na mocy Tabeli o rangach z roku 1722.
• Usiłowano zreformować szkolnictwo, głosząc upowszechnienie nauki czytania, pisania i rachunków. Piotrowi I zależało na stworzeniu szkół wojskowych, nawigacyjnych, technicznych, inżynierskich i medycznych. Dlatego powołano Akademię Morską (1715) i Szkołę Inżynieryjną (1719). Nakazał również uprościć alfabet, wprowadzając nową czcionkę "grażdankę". Jednak rozwój nauki i oświaty był uniemożliwiany przez wszechobecną cenzurę, brak swobody myśli, słowa i druku.

Próby nowego alfabetu.

• Za Piotra I dokonano reformy wojska. Zniesiono pospolite ruszenie, formacje strzeleckie (niebezpieczne dla cara) oraz cudzoziemskie wojska zaciężne (które trzeba było opłacać). Wprowadzono powszechną służbę wojskową, utrzymywano stałą armię i flotę, rozbudowywano przemysł wojenny, budowano twierdze (np. Kronsztad), wprowadzając jednocześnie nowe wzory umundurowania (na wzór niemiecki nie zawsze dostosowane do mroźnego rosyjskiego klimatu) oraz regulaminy wojskowe.
• Rosja przechodziła okres znacznego rozwoju gospodarczego, dzięki uzyskania dojścia do Bałtyku ("okna na świat"), eksportowi płodów rolnych i bogactw naturalnych (drzewa, futer). Rozbudowywano przemysł (manufaktury, huty, kopalnie), kopano kanały i starano się o ułatwienia dla handlu. Należy jednak pamiętać, iż przemysł był oparty o przymusową pracę chłopów pańszczyźnianych, dyskryminowano kupców, marnotrawiono trudne do wyobrażenia kwoty pieniędzy publicznych, zwiększano podatki ciążące na chłopach, nie dbano o infrastrukturę, inwestycje państwowe były nieprzemyślane i nierentowne, a w instytucjach publicznych kwitła korupcja.
• Zmianie uległa polityka kościelna. Zniesiono urząd patriarchy, dokonano sekularyzacji dóbr cerkiewnych oraz kasowano zakony. Carat podporządkował sobie Cerkiew, która stała się jednym z filarów systemu carskiej władzy. Nastąpiło również oderwanie Cerkwi od ludu i jej biurokratyzacja.
• Mimo szczytnych haseł nie zmienił się archaiczny system prawny. Powoływane kolejne komisje kodyfikacyjne nic nie osiągnęły, ponieważ nikomu nie zależało na zmianie istniejącego stanu rzeczy. Głośnym echem odbiła się pokazowa próba kodyfikacji prawa podjęta przez Katarzynę II. W praktyce istniał niebywały chaos prawny, potęgowany zalewem "modernizacyjnego" ustawodawstwa carskiego, które jedynie pogłębiało inflację prawa.
• Niebywale rozrosło się terytorium państwa obejmując Kaukaz, Syberię, Alaskę oraz ziemie Rzeczypospolitej.

Tabela rang

Tabela o rangach

Zgodnie z Tabelą o rangach, aż do roku 1917 aparat urzędniczy w Rosji był podzielony na klasy i rangi zwane "czynami". "Tabelę o rangach" ułożono oddzielnie dla służby cywilnej, wojskowej, morskiej i dworskiej. Każdemu "czynowi" służby wojskowej odpowiadał analogiczny "czyn" służby np. dworskiej. Np. doktor medycyny znajdował się w klasie ósmej i odpowiadał mu stopień majora lub asesora kolegialnego; panna dworu cesarskiego miała rangę frejliny, zajmując pozycję taką jak kapitan; natomiast biskup odpowiadał generałowi.

Tytulatura wywodziła się z języka niemieckiego (nomenklatury pruskiej), używanego przez rodzinę carską, dwór i niemiecką szlachtę. "Czyny" i wiążące się z nimi stosunki uległości i posłuszeństwa miały być w życiu codziennym ściśle przestrzegane. Osobę znajdująca się w danej klasie i randze nazywano "czynownikiem". "Czynownik" nie musiał być urzędnikiem, lecz także potencjalnym kandydatem na urzędnika; tj. ktoś kto otrzymał od cara rangę szóstą mógł ubiegać się o stanowisko zastrzeżone dla radców kolegialnych. Ranga była tytułem danego urzędnika. Urzędy podzielono na czternaście klas i rang. W służbie cywilnej "Tabela" wyglądała następująco [G. Smyk]:

klasa	ranga
1	Kanclerz
2	Rzeczywisty Tajny Radca
3	Tajny Radca
4	Rzeczywisty Radca Stanu
5	Radca Stanu
6	Radca Nadworny
7	Radca Kolegialny
8	Asesor Kolegialny
9	Radca Tytularny
10	Sekretarz Kolegialny
11	Sekretarz Okręgowy
12	Sekretarz Gubernialny
13	Sekretarz Prowincjonalny
14	Pisarz Kolegialny

W Królestwie Polskim do III, IV i V klasy należeli: generał-gubernator, gubernator, wicegubernator, kurator okręgu naukowego, zarządzający okręgami poczt i komunikacji, prezes komitetu cenzury, zarządcy izb kontroli, dyrektorzy izb skarbowych, zarządzający okręgami celnymi i akcyzowymi. Do klas VI - IX należeli samodzielni urzędnicy, kierujący wydziałami, referatami, kancelariami, np. radcy, asesorzy, referenci, sekretarze, naczelnicy, inspektorzy, budowniczowie gubernialni, rewizorzy, buchalterzy, geometrzy, taksatorzy, poborcy celni, cenzorzy, redaktorzy dzienników urzędowych, naczelnicy powiatów.

Najliczniejsi byli urzędnicy klas X - XIV: personel biurowy i kancelaryjny, kasjerzy, egzekutorzy, tłumacze, technicy, topografowie i inni pomocnicy wyższych urzędników. Osoba aby zostać urzędnikiem, (teoretycznie) miała być poddanym cara, posiadać określone wykształcenie, ukończony 15 rok życia, być niekarana i znać język rosyjski. Szlachectwo dziedziczne nabywano po osiągnięciu VI klasy, a osobiste - X klasy. Oprócz tego car mógł przyjmować na służbę i nadawać szlachectwo wedle własnej woli.

Jak stwierdził Adam Mickiewicz, człowiek bez rangi nie miał w Rosji żadnej wartości społecznej, nazywano go "istotą nadliczbową".

Czasy późniejsze

Po rządach nieobliczalnego Pawła I (zamordowanego 11 marca 1801 r.), zmiany w ustroju centralnym nastąpiły za panowania Aleksandra I. Od 1802 r. tworzył urzędy ministrów, w 1810 r. powołał Radę Państwa, a także rozszerzył uprawnienia Senatu Rządzącego. Rządy Aleksandra II przyniosły odwilż, Aleksandra III reakcję, zaś Mikołaja II rewolucję październikową. Rosja do 1905 r. była państwem absolutyzmu tkwiącym w feudalizmie, w czasie rewolucji 1905–1907 podjęto próbę zaprowadzenia ustroju konstytucyjnego. Faktycznie władza była podzielona między cara, a dwór (kamarylę dworską). Car sprawował rządy za pomocą rozbudowanej biurokracji i policji, tłumiącej wszelkie przejawy „nieprawomyślności”. W praktyce pozycja osób stojących u władzy zależała od posiadania zaufania cara, to znaczy, że dany minister mógł mieć wyższą pozycję niż premier, zaś zastępca ministra od ministra. Zasadniczo ministrowie kierowali swoimi resortami samodzielnie, będąc odpowiedzialni tylko przed carem.

Jak napisał Natan Ejdelman, w Rosji przełomu XVIII i XIX w., dwa bieguny - niewolnictwo i oświecenie - po "eksplozji piotrowej" gwałtownie oddalają się od siebie na znaczny dystans społeczny, po czym "jakby sobie nie wchodzą w paradę". Co więcej, i cywilizacja, i niewolnictwo wzrastają synchronicznie krzyżując się i przeplatając: równocześnie wkraczają do rosyjskiej historii szkoła i pobór rekruta, Akademia i pogłówne, kalendarze, gramatyki, podręczniki, przekłady i prawo właścicieli ziemskich zsyłania chłopów na Syberię, i duma kata z umiejętności pozbawiania życia trzema uderzeniami knuta.

W roku 1799, w roku urodzin Puszkina, w jego mieście rodzinnym wystawiono się na sprzedaż nienagannych manier i dorodnego pięćdziesięcioletniego lokaja oraz dwóch stangretów i ludzi różnych stanów. Innym razem człowiek piśmienny, który dokonał dwóch udowodnionych mu morderstw, za co go skazano, został mianowany sędzią w syberyjskim mieście Tara, bowiem brakowało na to stanowisko ludzi. Anna Iwanowna odwołała naznaczoną na dany dzień egzekucję z powodu ładnej pogody. Zaś kamerdyner dyżurujący za drzwiami Elżbiety Pietrowny miał obowiązek nadsłuchiwać i kiedy cesarzowa zakrzyczałaby dręczona nocną marą, miał położyć jej rękę na czole i wyrzec słowa "biały łabędź", za co miał otrzymać szlachectwo. Petersburski generał oberpolicmajster Aleksy Tatiszczew zaproponował, by niewinnie napiętnowanym wypalać na czole przed niezasłużonym piętnem "złodziej" partykułę "nie", co łącznie miało składać się na napis: "Niezłodziej".

Zniemczenie miało także odwrotne skutki. Chłopi traktowali wszystkie osoby ubrane z niemiecka tak samo i nie widzieli różnicy między uczonymi a znienawidzoną szlachtą. Pugaczow przywódca buntu chłopskiego, gdy usłyszał, że przypadkiem schwytany przez kozaków Georg Moritz Lowitz (znany astronom, geograf i matematyk) obserwuje ruch ciał niebieskich, kazał powiesić go jak najbliżej gwiazd.

Wyjątkowo nieobliczalnie zachowywał się Paweł I. Jak podał N. Ejdelman, pewnego razu wiosną po obiedzie, a więc jak zawsze po godzinie pierwszej, car spacerował po Ermitażu i przystaną na jednym z balkonów wychodzących na nadbrzeże. Usłyszał dźwięk dzwonu, w każdym razie nie cerkiewnego; dowiedziawszy się, że to dzwon baronowej Stroganow, zwołujący na obiad, rozgniewał się, że baronowa je obiad tak późno, o godzinie trzeciej i niezwłocznie posłał do niej oficera policji z rozkazem, by na przyszłość jadała obiad o pierwszej.

Któregoś razu car Paweł zauważył pijanego oficera na warcie i rozkazał aresztować go. Ten stawiał opór i powiedział: Zanim pójdę do aresztu, musi mnie ktoś zastąpić!. Car rozkazał wtedy awansować go, mówiąc: Ten pijany oficer jest lepszy od was trzeźwych, sumiennie wykonuje swoje obowiązki.

Żołnierzy car karał wedle własnego humoru: 2 grudnia 1797 roku zdegradował dwóch oficerów i dwóch wachmistrzów na szeregowców. 14 i 15 grudnia tego roku pozbawił rangi i szlachectwa pięć osób. 24 lipca 1798 roku ułaskawił 15 kawalerzystów. Bezwzględne wyroki wydawał natomiast przy końcu stycznia i na początku lutego 1800 roku.

Zajął się jednak położeniem chłopów. Wydawał dekrety, które jednak pozostawały na papierze, np. o zakazie sprzedaży służby i chłopów bez jednoczesnego zbywania ziemi lub folwarku. Potwierdził zakaz sprzedaży chłopów na licytacjach oraz na jarmarkach. Zarazem potępił praktykę składania skarg przez chłopów na swoich właścicieli, umocnił poddaństwo i tłumił bunty włościan.

Za Pawła I rozwinięto cenzurę, której dotyczył m.in. dekret z 18 kwietnia 1800 r., w którym stwierdzono: "Ponieważ przywożono z zagranicy różne książki, wyrządzające szkodę wierze, prawom obywatelskim i obyczajności, to od tej chwili aż do ogłoszenia nowego dekretu rozkazujemy zakazać przywozu z zagranicy, pod groźbą konfiskaty, wszelkiego rodzaju książek do państwa naszego, w jakimkolwiek byłyby one języku, podobnie jak i muzykę". Dlatego też w latach 1797–1799 zakazano wydania 639 pozycji, w tym "Podróży Guliwera", ale pomylono się i zezwolono na druk dzieł J.J. Rousseau. Jedyną obcą książką, którą w latach 1800 - 1801 zezwolono przywieźć do Rosji była... "Liturgia tunguska" z Chin. Zakazom podlegały również nuty muzyki Mozarta i Haydna. Zaś w ciągu całego 1801 roku wydano jedynie 39 książek i broszur.

W wyjątkowo osobliwych okolicznościach powołano Ministerstwo Przemysłu i Handlu we wrześniu 1800 r., co opisał N.I. Griecz:
"Pewnego razu, gdy dwór przebywał w Gatczinie, prokurator generalny (Piotr Oboljaninow), wracając od cesarza z raportem, oświadczył Bezakowi, że monarcha nudzi się, bo z powodu złej jesiennej pogody nie będzie mógł przeprowadzić manewrów i pragnie zająć się jakimiś cywilnymi sprawami. Wszystko ma być gotowe na jutro - dodał Oboljaninow surowym głosem. Poczciwy Bezak nie wiedział co robić, przyszedł do kancelarii i zwierzył się ze swego nieszczęścia Sperańskiemu. Ten natychmiast znalazł sposób, by temu zaradzić.
- Czy nie ma tu jakiejś biblioteki? - zapytał jednego z nadwornych kancelistów.
- Jest, jaśnie wielmożny panie, jest jakiś stos książek na strychu, co to został po jaśnie oświeconym księciu Grzegorzu Orłowie.
- Zaprowadź mnie tam - powiedział Sperański. Znalazł na strychy jakieś stare francuskie książki i w ciągu jednego dnia i jednej nocy napisał na czysto Ustawę handlową cesarstwa rosyjskiego. Oboljaninow przeczytał ją cesarzowi. Paweł machnął podpis: >>Tak ma być<< - i wynagrodził całą kancelarię. Rzecz oczywista, ustawie tej nie nadano żadnego biegu, nie opublikowano jej nawet. Obwieszczono tylko, że powołuje się w związku z tym kolegium handlowe.
Rzeczywiście zatwierdzono Rezolucję o kolegium handlowym, czyli faktycznym ministerstwie przemysłu i handlu, na czele którego stanął książę Gagarin. Najciekawsze było to, że spośród 23 członków kolegium, 13 nakazano wybrać kupcom. Wkrótce kandydaci przedłożeni przez zgromadzenia kupieckie władzom miast Petersburga i Moskwy, zostali mianowani przez cara. Nigdy w ciągu całego XIX i XX wieku, żaden ustawodawca nie przyznał kupcom bezpośredniej możliwości obsadzania stanowisk ministerialnych. Owo osobliwe kolegium zostało przekształcone przez Aleksandra I. Ten syn i następca Pawła I uznał, że wybieranie kupców do kolegiów handlowych, jest dla nich szkodliwe i zgubne, ponieważ oddala ich od właściwej im pracy".

Teksty źródłowe

Wizerunek władców Rosji w utworach poetyckich.

Panegiryk O kanale z Ładogi (1732 / 1733) Fieofana Prokopowicza na cześć cesarzowej Anny I, która rozkazała zbudować kanał w Petersburgu (przeł. przeł. T. Chróścielewski).

Teofan Prokopowicz

Gdzie w Petropolis próg grodził wjazd wodny,
: zbożociężarne barki pożerając,
Wbiegł z woli carskiej kanał mnogopłodny,
: niosąc użytek, szkodę oddalając.
Niech lęk ładoski odejdzie stąd niegodny,
: niech bez zawału płyną ku nam wiciny!
Dla twej to, Anno, chwały wiekopomnej
: bieg zmienia żywioł z woli twej przyczyny!

Wiaziemskij Piotr (1792 - 1878), Rosyjski Bóg (1828 r., przeł. F. Nieuważny).

Mam o wykład się postarać, Czymże jest rosyjski Bóg?
Oto jego krótki zarys,
Tylem zalet dostrzec mógł.

Bóg zamieci, złych powabów,
Bóg wyczerpujących dróg,
Stacji - karaluszych sztabów,
Oto jest rosyjski Bóg.

To Bóg piersi obwisłych,
Bóg łapci, spierzchniętych nóg,
Gorzkich twarzy, zup zakisłych,
Oto jest rosyjski Bóg.

Bóg nalewek, Bóg wywarów,
Bóg ciśniętych dusz na bruk,
Płci obojga żon huzarów,
Oto jest rosyjski Bóg.

Bóg tych z wstęgą świętej Anny,
Bóg bez butów dworskich sług,
Panów z forysiem na sannie,
Oto jest rosyjski Bóg.

Bóg, co głupcom łaski sypie,
Lecz dla mądrych - luty wróg,
Bóg ni przypiął i ni wypiął,
Oto jest rosyjski Bóg.

Bóg tego, co nie na przedzie,
Nie wadzi, nie rusza w cug,
Bóg musztardy po obiedzie,
Oto jest rosyjski Bóg.

Bóg włóczęgów - cudzoziemców,
Co wkroczyli za nasz próg,
W szczególności to Bóg Niemców,
Oto jest rosyjski Bóg.

Aleksander Puszkin, Do Licyniusza (wiersz z lat 1815 -1817, skierowany przeciwko tyranom).

Aleksander Puszkin

(...) Zazdrosna jego spojrzeń gromada się ściska,
Jak bogów nieśmiertelnych dziwnego zjawiska.
I dzieci, i starcy, w błagalnej ofiarze,
W milczeniu przed bożyszczem upadli na twarze;
Uważają za pomnik wielki i święty
Tor od jego karety w błocie wyciśnięty. (...)

Aleksander Puszkin, Na popiersie zdobywcy (wiersz z 1829 r., o Aleksandrze I, przeł. W. Słobodnik).

Próżno byś szukał skazy tutaj,
Bo rylec sztuki oddać zdołał
I uśmiech ten w marmurze kuty,
I gniew na chłodnej bieli czoła.
Nieprzypadkowo do oblicze,
Pełne sprzeczności jak ten władca,
Przedstawia sobą dwujęzyczne
Życie i pustą twarz pajaca.

Literatura

1. Bazylow L., Historia Rosji, wyd. 2005.
2. Bazylow L., Ostatnie lata Rosji carskiej, wyd. 2008.
3. Chojnicka K., Narodziny cesarskiej doktryny państwowej: Zoe Paleolog - między Bizancjum, Rzymem, a Moskwą, Kraków 2001.
4. Chojnicka K., Własność wspólnoty w tradycji rosyjskiej, "Czasopismo Prawno-Historyczne" 2004, zesz. 1.
5. Custine A. M. de, Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku, Kraków 1989.
6. Ejdelman N., Paweł I czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990.
7. Filozofia społeczna narodnictwa rosyjskiego. Wybór pism, t. 1, red. A. Walicki, Warszawa 1965.
8. Heller M., Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2002.
9. Rabinowicz M., Życie codzienne w ruskim i rosyjskim mieście feudalnym, Warszawa 1985.
10. Uspienski B. A., Car i patriarcha. Charyzmat władzy w Rosji. Bizantyjski model i jego nowe rosyjskie ujęcie, Katowice 1999.
11. Uspienski B. A., Żywnow W. M., Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, Warszawa 1992.
12. Zientara B., Dawna Rosja. Despotyzm i demokracja, Warszawa 1995.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści