Przewodnik po OZE/Licencje

Na świecie powszechnie obowiązującym systemem ochrony praw twórców/autorów jest prawo autorskie. W Polsce regulowane jest ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku. Czas trwania autorskich praw majątkowych wynosi 70 lat od śmierci twórcy lub ostatniego z współtwórców.

Prawo autorskie jest na tyle restrykcyjne, że w znacznym stopniu ogranicza wykorzystanie twórczości przez innych użytkowników. W odniesieniu do przestrzeni cyfrowej, zapisy ustawy o prawie autorskim roku nie uwzględniają nowych mechanizmów publikacji, komunikacji i korzystania z twórczości innych.

Ograniczenia te stały się punktem wyjścia do stworzenia alternatywnych systemów licencjonowania - wolnych licencji, które są znacznie bardziej liberalne dla odbiorców (użytkowników) zasobów cyfrowych.

Licencje Creative Commons

Creative Commons jest międzynarodowym projektem oferującym darmowe rozwiązania prawne i inne narzędzia służące zarządzaniu przez twórców prawami autorskimi do swoich utworów. Creative Commons wspiera wolną kulturę: produkcję i wymianę utworów traktowanych jako dobro wspólne. Creative Commons powstała w 2001 r. jako amerykańska organizacja pozarządowa. Polski oddział działa od 2005 r.

Podstawowym narzędziem Creative Commons są licencje prawne pozwalające zastąpić tradycyjny model Wszystkie prawa zastrzeżone zasadą Pewne prawa zastrzeżone – przy jednoczesnym poszanowaniu zasad prawa autorskiego. Licencje Creative Commons wykorzystują prawo autorskie, aby umożliwić autorowi przekazanie innym części przysługujących mu praw. Nie wymagają całkowitego zrzeczenia się praw autorskich. Autor ma do wyboru zestaw czterech różnych warunków udostępnienia swojego utworu, dzięki temu może samodzielnie określić zasady, na których chce dzielić się swoją twórczością z innymi.

Cztery podstawowe warunki licencji CC to:

Uznanie autorstwa. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.

Na tych samych warunkach. Wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.

Użycie niekomercyjne. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.

Bez utworów zależnych. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.

Zestaw tych warunków tworzy 6 różnych licencji Creative Commons:

Licencja	Symbol	Sposób wykorzystania	Co można robić z utworem
Uznanie autorstwa (BY)		Komercyjny i niekomercyjny	Kopiować Zmieniać Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór Publikować na dowolnej licencji
Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach (BY-SA)		Komercyjny i niekomercyjny	Kopiować Zmieniać Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór Publikować tylko na takiej samej licencji jak licencja oryginału
Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych (BY-ND)		Komercyjny i niekomercyjny	Kopiować Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór tylko w jego oryginalnej postaci Publikować na dowolnej innej licencji zakazującej tworzenia utworów zależnych
Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne (BY-NC)		Tylko niekomercyjny	Kopiować Zmieniać Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór Publikować na dowolnej innej licencji zakazującej użycia niekomercyjnego
Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach (BY-NC-SA)		Tylko niekomercyjny	Kopiować Zmieniać Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór Publikować tylko na takiej samej licencji jak licencja oryginału
Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych (BY-NC-ND)		Tylko niekomercyjny	Kopiować Rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór Publikować na dowolnej innej licencji zakazującej użycia niekomercyjnego i tworzenia utworów zależnych

Każda z licencji zawiera warunek BY co oznacza, że warunkiem koniecznym przy wykorzystywaniu utworu oryginalnego jest: podanie listy autorów oraz informacji, że utwór jest dostępny na danej licencji.

Czym są wolne licencje (ang. Copyleft)?

Udostępnienie twórczości na wolnych licencjach oznacza, że każdy ma prawo ją wykorzystywać, poprawiać, dostosowywać, powielać, rozprowadzać za darmo lub za opłatą, oraz upowszechniać swoje udoskonalenia, aby mogła z nich korzystać cała społeczność.

Wolna licencja to rodzaj umowy, którą autor utworu, właściciel praw autorskich, zawiera z całą resztą ludzkości. Zgodnie z Definicją Wolnych Dóbr Kultury licencja uznawana za wolną musi gwarantować:

• wolność wykorzystywania utworu i czerpania korzyści z jego używania
• wolność poznawania utworu i stosowania nabytej w ten sposób wiedzy
• wolność tworzenia i rozpowszechniania kopii informacji lub utworu, w całości lub we fragmentach
• wolność wprowadzania zmian i poprawek, i rozpowszechniania utworów ([10])

Inne wolne licencje

Pseudo-licencja CC-0 - w praktyce przenosi utwór do domeny publicznej poprzez oświadczenie twórcy, że rezygnuje ze wszelkich roszczeń prawno-autorskich; nie nakłada nawet obowiązku podania autora przy wykorzystaniu utworu. W Polsce licencja ta nie może być stosowana ze względu na to, że osobiste prawa autorskie są niezbywalne. Istnieje zatem obowiązek podania autora nawet, gdy ten nie stawia tego warunku.

GNU FDL - Licencja GNU Free Documentation License (GNU FDL) jest najstarszą wolną licencją. Została napisana przez Free Software Foundation głównie do stosowania przez autorów dokumentacji wolnego oprogramowania i tak jest nadal wykorzystywana.

Licencja Free Art Licence została stworzona dla tych, którzy chcą udostępniać swoje utwory artystyczne na zasadach podobnych do GNU FDL, ale bez uciążliwego warunku dodawania do utworu pełnego tekstu licencji. Licencja ta ma zbliżone warunki do GNU FDL i CC-BY-SA, czyli zezwala na dowolne kopiowanie i tworzenie utworów zależnych. Wzór licencji jest dostępny na stronie: Copyleft Attitude (http://artlibre.org).

Czym jest otwartość publikacji

Otwarta publikacja to taka, która jest udostępniona w formie elektronicznej zezwalającej na szerokie wykorzystywanie treści - bez przeszkód technologicznych czy prawnych. W praktyce oznacza to udostępnienie wyników badań oraz materiałów edukacyjnych w internecie. Może to być główny lub uzupełniający tradycyjne modele sposób upowszechniania wiedzy. Zakres otwartości treści zawsze wiąże się z decyzjami autorów i może być wyrażony dzięki otwartym licencjom, które określają dalsze ich wykorzystywanie.

Otwartość wyraża się z jednej strony decyzją właścicieli o szerokim udostępnieniu utworów, a z drugiej w zapewnieniu ich odbiorcom określonych swobód. Idea otwartości zbudowana jest na przekonaniu, że każdy powinien mieć prawo i swobodę wykorzystania, dostosowywania do swoich potrzeb, ulepszania oraz ponownego przetworzenia wiedzy, która stanowi dobro wspólne.

Rodzaje otwartości

Prawna otwartości jest gwarancją prawa do ponownego wykorzystania publikacji, zapewnia demokratyczny dostęp do zasobów. Prawnie uregulowana otwartość jest podstawą dla drugiego rodzaju otwartości - technicznej, która polega na: dostępności zasobów w sieci, otwartości standardów i łatwości dystrybucji, co z kolei przekłada się na zwiększenie zasięgu jej odbioru.

Poziomy otwartości (kontekst prawny)

Publikacja może być bardziej lub mniej otwarta ze względu na sposób jej udostępnienia i warunki prawne, na jakich została udostępniona. Można wyróżnić następujące stopnie otwartości:

Poziomy otwartości

Zalety wolnych licencji

Prace na licencji 'Uznanie autorstwa' (CC BY) mogą być ponownie rozpowszechniane i przetwarzane bez ograniczeń, jedynie pod warunkiem zachowania informacji dotyczących autorstwa. Oznacza to, że mogą być tłumaczone, dostosowywane do lokalnych standardów, wykorzystywane w produktach komercyjnych i łączone z dowolnymi materiałami edukacyjnymi. Licencja CC BY zezwala na dalsze wykorzystywanie każdemu i do dowolnych celów, jeśli tylko oryginalny autor pozostanie właściwie opisany.

Licencja 'Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach' (CC BY-SA) oznacza, że wszystkie utwory pochodne muszą być opublikowane na tej samej licencji, co oryginał i zachować informację o autorze. Ten warunek jest atrakcyjny dla organizacji/osób, które pragną, aby wykorzystywanie ich utworów powiększało pule otwartych zasobów poprzez zastrzeżenie, aby każdy utwór pochodny był również otwarty, nawet kosztem utraty wielu potencjalnych zastosowań. Jednak utworów opatrzonych warunkiem 'Na tych samych warunkach' często nie można łączyć z innymi otwartymi zasobami edukacyjnymi, co może stanowić istotną barierę dla wielu grup studentów czy nauczycieli.

Jak dotrzymać warunków licencji

Poza przestrzeganiem warunków licencji (zob. Tab 1. Licencje Creative Commons - ostatnia kolumna, s. 9-10) istotny jest także sposób oznaczenia efektów naszej pracy, jeśli została przerobiona, zmieniona, zaadaptowana lub tylko skopiowana.

Wymogi licencji są spełnione po dołączeniu do nowo opracowanego utworu w sposób widoczny dla czytelnika następującego tekstu: Dzieła zależne:

• te same warunki: jeśli zmieniamy, np. prezentację na lekcję biologii, która jest dostępna na licencji z warunkiem SA, należy podać: Autorów oryginału, link do oryginału, licencję oryginału. Będą to wszystkie treści dostępne na licencji CC BY-SA, CC BY-NC-SA.
• inne licencje: jeśli zmieniamy scenariusz warsztatów, które są dostępne na licencji zezwalającej na publikowanie na tej samej lub dowolnej licencji, należy podać: Autorów oryginału, link do oryginału, licencja oryginału, nowa nadana przez nas licencja. Będą to wszystkie treści na licencji CC BY, CC BY-NC.

Kopia (bez dzieł zależnych): W przypadku wiernej kopii utworów należy podać autorów, nazwę licencji i link do licencji. Będą to treści na licencji CC BY-ND, CC BY-NC-ND. Te elementy należy uwzględnić także przy treściach dostępnych na każdej innej licencji.

Użycie niekomercyjne: W przypadku użycia niekomercyjnego należy dodać zapis jak określono wyżej w zależności od rodzaju licencji.

Pamiętaj o bibliografii

Jeśli pracujesz nad większym tekstem i wykorzystujesz prace na różnych licencjach, musisz pamiętać o kompatybilności licencji. W bibliografii należy podać przy każdej wykorzystanej publikacji licencję i link do oryginału. Więcej o kompatybilności znajduje się w rozdziale Publikowanie i oznaczanie treści licencjami.

Wolne licencje w praktyce

Przygotowując się do lekcji, pisząc scenariusz lub pracując nad prezentacją, możesz skorzystać z zasoby dostępnych w internecie na otwartych zasadach. Na przykład:

• tłumaczenie artykułu i wykorzystanie go w całości lub fragmencie do pracy z uczniami,
• wykorzystanie gotowego konspektu lekcji i dostosowanie go do potrzeb własnej lekcji,
• wykorzystanie nagrania muzycznego jako podkładu do animacji/prezentacji, etc.

W każdym powyższym przypadku, niezależnie od tego czy oryginalny materiał jest przerabiany czy wykorzystywany w niezmienionej formie, należy podać autora, wskazać pierwotne miejsce publikacji materiału [poprzez podanie linku] oraz określić licencję.

Dobrze podać także datę odczytu (w przypadku cyfrowych zasobów często zdarza się, że adresy stają się nieaktualne lub zasób zmienia miejsce występowania w sieci).

Przykład zastosowania licencji

	To zdjęcie zostało udostępnione w serwisie Flickr na licencji CC BY przez autora o nazwie Recyclethis. Dzięki temu można je kopiować, dowolnie zmieniać, wykorzystywać do celów komercyjnych lub niekomercyjnych oraz publikować na dowolnej licencji CC. (Zdjęcie z: http://www.flickr.com/photos/recyclethis/185807557/)
	To zdjęcie zgodnie z licencją dla oryginału zostało przerobione (dodane napisy na patyczkach), ponownie wykorzystane w internecie i udostępnione w serwisie Wikiedukator na tej samej licencji CC BY. W opisie znalazł się link do oryginału, informacja o autorze i wykorzystanej pierwotnie licencji. (Zdjęcie z: http://wikieducator.org/File:Recyclethis-185807557.jpg).