Lingwa de Planeta/Partykuły czasownikowe

W tej lekcji poznasz:

• 14 czasowników (kan, slu, telefoni, weiti, miti, klosi, ofni, begin, fini, stopi, chi, pi, bikam, repeti, maini)
• 8 rzeczowników (dwar, leta, versa, kafee, aiskrem, chay, vino, dela)
• 10 partykuł (ba, bye, hay, magari, nomagari, wud, he, sal, zai, gwo)
• 6 przed- i przyrostków (en-, ek-, fa-, mah-, -(i)fi, -(i)si)
• 1 spójnik (si)
• 4 przydatne słowa (shayad, mogbi, yo, haishi)
• 3 słow agrzecznościowe (plis, danke, skusi)

Razem 47 słów ( + 167 z lekcji 1 - 3 = razem 214 słów)

Wyrażanie rozkazów, próśb i życzeń

Podstawowa forma czasownika, używana bez podmiotu, wyraża tryb rozkazujący:

Jawabi!	Opowiadaj(cie)!

Aby wyrazić prośbę, zwykle wystarczy dodać plis (proszę) lub bi karim) (bądź miły).

Helpi (a) me, plis.	Pomóż mnie, proszę.

(jeśli przy czasowniku stoi tylko jedno dopełnienie, przyimek można pominąć: helpi a me = helpi me)

Aby wyrazić tryb rozkazujący, można dodać partykułę ba:

Shwo ba!	Mów(cie)!
Plis, bu ofni ba sey dwar.	Proszę, nie otwieraj tych drzwi.

Aby wyrazić tryb rozkazujący w przeczeniu, używamy partykuły bye (zamiast partykuły ba):

Bye klosi dwar!	Nie zamykaj drzwi!

Znaczenie „Zróbmy (coś)” także można wyrazić za pomocą ba:

Nu go ba!	Chodźmy!
Ta go ba!	Niech on idzie!

Życzenie bądź pragnienie zrobienia czegoś można także wyrazić za pomocą następujących słów (stawianych na początku zdania):

• hay (niech)
• magari (gdyby tylko)
• nomagari (żeby tylko nie).

Hay ta lai!	Niech on/ona przyjdzie!
Magari ela shwo om me!	Gdyby tylko powiedziała o mnie!
Nomagari li kwesti om se!	Żeby tylko nie pytali o to!

Po tych wyrażeniach można użyć dowolnej formy czasownika:

Magari ta he kwesti om to!	Gdyby tylko spytała była o to!

(Wyraża pragnienie, by czynność była już zakończona)

Przetłumacz

polski	lidepla
Proszę nie biegaj: ja nie mogę zrozumieć, co ty do mnie mówisz.
Daj mi, proszę, mój kwiatek. On jest tam.
Proszę, przeczytaj tę książkę dla mnie: chcę słuchać (słyszeć), jak czytasz.
Żeby tylko mnie zrozumiał!
Żeby tylko im nie uwierzył!
Proszę zaczekać tutaj na mnie.
Niech on powie mu o mnie.

Tryb przypuszczający

Odpowiadając na prośbę czasami przydaje się tryb przypuszczający, tworzony za pomocą słówka wud.

Me wud helpi yu, bat me bu mog: me mus go.	Pomógłbym ci, ale nie mogę: muszę iść.

Z trybem przypuszczającym związane jest słowo „jeśli”: si .. (dan – to, wtedy).

Me wud mog helpi yu, si yu wud pregi.	Mógłbym ci pomóc, jeśli być poprosił.
Si yu wud pregi, dan me wud mog helpi.	Jeśli poprosiłbyś, to mógłbym ci pomóc.

Słowa (spójnika) „jeśli” można oczywiście używać bez trybu przypuszczającego:

Si yu pregi, (dan) me ve helpi.	Jeśli prosisz (poprosisz), (to) ja pomogę.

Przetłumacz

polski	lidepla
Jeśli mi nie wierzysz, nie przyjdę.
Jeśli chcesz grać, a nie pracować, nie przychodź.
Mógłbyś spać, jeśli byśmy tutaj śpiewali i tańczyli?
Odpowiedziałbym ci, ale nie rozumiem, o co pytasz.

Określanie czasu czynności

Kiedy odpowiadasz na prośbę, wyjaśniasz coś w odpowiedzi, czasami konieczne jest wskazanie konkretnie, że jakieś działanie dzieje się teraz, nastąpi wkrótce lub, przeciwnie, niedawno się zakończyło.

W tym celu w lidepli znajdują się specjalne partykuły aspektów:

• zai („właśnie teraz”)
• sal („za chwilę”, „właśnie zamierza...”)
• he („już zakończone”)
• yus he („dopiero co zakończone”).

Me bu mog jawabi nau: me zai chi.	Nie mogę teraz odpowiedizeć: właśnie jem.
Me bu mog lai: nu sal chi deyfan.	Nie mogę przyjść: właśnie będziemy jeść obiad.

Partykuły wud i he mogą występować razem przed czasownikiem, jeśli mówimy w trybie przyuszczającym o przeszłości:

Si yu wud he kwesti, me wud he jawabi. Bat yu bu he kwesti e me bu he jawabi.	Jeśli zapytałbyś, odpowiedziałbym. Ale nie zapytałeś, a ja nie odpowiedziałem.

Należy pamiętać, że niektóre czasowniki tworzą sekwencje czasowników:

go somni	iść spać
begin shwo	zacząć mówić
stopi gani	przestać śpiewać

Przetłumacz

polski	lidepla
Przyszedłem, jem i zaraz pójdę spać.
Dopiero co skończył tańczyć.
Zaraz zacznie grać.
Powiedziałbym ci, ale nie przyszłaś.

Może się również okazać, że będziesz musiał powiedzieć, że akcja w zasadzie miała miejsce raz, bez względu na to kiedy. Albo to nigdy się nie wydarzyło. Służy do tego cząstka gwo :

Me gwo visiti ela. Me bu yao go adar snova.	Odwiedziłem ją. Nie chcę znowu tam iść.
Me bu gwo shwo kun ela.	Nie rozmawiałem z nią (ani razu w życiu).

Przetłumacz

polski	lidepla
Mówi, że dopiero co przyszedł i dlatego (z tego powodu) nie może teraz przeczytać pisma (leta).
Nie rozumiał, że ona (ani razu) go nie widziała i nie przyjdzie, zanim (bez tego, że) z nią nie porozmawiam.
Musiałem dzisiaj pracować, więc dopiero co wróciłem do domu, jem i rozmawiam z dziećmi o tym, że nie wiem, dlaczego w Ameryce („ik” bez akcentu, nacisk na e) nie ma krokodyli (krokodil).
Nie otworzę drzwi (dwar) mojego domu, kto by nie przyszedł i co by nie powiedział.
Nie przyjdę, ponieważ (z powodu) ona nie chce mi (dla mnie) otworzyć drzwi.

Rozpoczynanie czynności

Nierzadko, szczególnie w przypadku opowiadania historii, ważne jest, aby pokazać, że akcja się rozpoczęła, lub że była nagła, krótka lub odizolowana; gdy ma znaczenie, jak akcje odnosi się do siebie nawzajem. Do tego celu używamy następujących przedrostków czasowników:

• en- (początek działania)
• ek- (niespodziewana lub jednorazowa akcja)

Nu promeni e ta en-gani.	Spacerujemy (spacerowaliśmy), a on zaczyna (zaczął) śpiewać.
Nu audi ke koywan ek-krai.	Słyszymy, że ktoś wykrzyknął.

Za pomocą tych przedrostków można także tworzyć czasowniki odpowiadające polskiej formie dokonanej.

jan (wiedzieć)	en-jan (dowiedzieć się)
krai (krzyczeć)	ek-krai (krzyknąć)

Przetłumacz

polski	lidepla
zachcieć
wstać
przypomnieć sobie
poruszyć się
usnąć

Partykuły przechodniości

Wiele czasowników w lidepli może być używanych zarówno z dopełnieniem, jak i bez niego:

Dwar ofni.	Drzwi otwierają się.
Me ofni dwar.	Otwieram drzwi.

Jednak w niektórych przypadkach konieczne jest podkreślenie nieobecności dopełnienia (nieprzechodniości czasownika). Można to zrobić przedrostkiem fa-:

Ela fa-astoni.	Ona zdziwiła się.
Oni mog audi musika. Musika fa-audi.	Można słyszeć muzykę. Muzyka jest słyszalna, dobiega.

Za pomocą przedrostka mah- można podkreślić przechodniość czasownika lub utworzyć czasownik przechodni:

astoni (zdziwić (się))	mah-astoni (zadziwić)
remembi (pamiętać)	mah-remembi (zapamiętać)
chi (jeść)	mah-chi (karmić)

Przetłumacz

polski	lidepla
napoić
posadzić
widnieć

Te same przedrostki używa się z przymiotnikami aby zasygnalizować zmianę cechy:

• mah- uczynić coś jakimś
• fa- stać się jakimś

(z przymiotnikami koniecznie piszemy z myślnikiem)

syao (mały)	mah-syao (pomniejszyć)
gran (duży)	fa-gran (zwiększyć się)

Trzeba zauważyć, że te czasowniki odnoszą się przede wszystkim do zmiany cechy. Aby wyrazić stawanie się nową cechą, używamy czasownika bikam:

Kinda sal bikam aika gao.	Dziecko stanie się bardzo wysokie.

Do tworzenia czasowników (od przymiotników lub innych czasowników) można także użyć przyrostków:

• (i)fi (synonim fa)
• (i)si (synonim mah):

klare (jasny)	klarifi (rozjaśnić się)	klarisi (rozjaśnić, wyjaśnić)

Cząstkę fa- można również stosować z rzeczownikami oznaczającymi na przykład porę dnia:

dey (dzień)	fa-dey (dnieje)

Wyrażanie przypuszczenia

Niepewność można wyrażać za pomocą słów:

• shayad (prawdopodobnie)
• mogbi (być może)
• musbi (powinno być, musi być)

(po tych słowach zwykle używana jest główna forma czasownika, jeśli założenie dotyczy przyszłości):

Shayad ta bu lai sedey.	Prawdopodobnie nie przyjdzie dzisiaj.
Mogbi li he lai?	Czy oni może już przyjechali?

W takich zdaniach przydatne mogą być słowa yo (już) i haishi (wciąż, nadal):

Shayad yur kinda haishi bu janmog shwo.	Prawdopodobnie twoje dziecko jeszcze nie potrafi mówić.
Mogbi yur kinda janmog gani yo?	Czy to możliwe, że twoje dziecko już umie śpiewać?

Nowe czasowniki

kan	patrzeć, oglądać	me bu kan, ob yu bu kan-te? nu bu ve kan
slu	słuchać	ob yu bu slu? me bu ve slu, yu bu slu-te
telefoni	telefonować	me ve telefoni a yu, ob yu he telefoni? ela bu telefoni a me neva
weiti	czekać	ob ela ve weiti? me bu weiti-te, lu bu weiti
miti	spotkać	me bu miti, ob yu bu gwo miti mutu? nu ve miti
klosi	zamykać	li klosi-te, me ve klosi, yu bu klosi
ofni	otwierać	me ofni-te, nu ve ofni dwar fo yu, ela zai ofni
begin	zaczynać	nu begin, ob yu begin-te? ob li sal begin?
fini	kończyć	nu fini, li ve fini, me bu he fini shwo
stopi	zatrzymać, przestać	me stopi, ob yu stopi-te? li bu ve stopi
chi	jeść	ob yu zai chi? li chi, nu ve chi
pi	pić	me pi, ob yu pi-te? ta bu ve pi

Tekst

In animal-shop.

- Ob ye papagay?

- Non, bat yu mog kupi pelatuk.

- Ob ta toshi janmog shwo?

- Non, bat ta janmog yusi Morse-alfabet.

• animal-shop – sklep zoologiczny
• papagay – papuga
• kupi – kupić
• pelatuk – dzięcioł'
• yusi – używać
• Morse-alfabet – alfabet Morse'a

Etykieta: Dziękuję! Przepraszam, co pan powiedział?

Aby wyrazić wdzięczność, używa się słowa Danke! (dziękuję) lub wyrażenia Danke gro! (dziękuję bardzo).

Możesz odpowiedzieć na podziękowania wyrażeniem Bi hao! (Proszę!) Lub Es syao dela. (To drobiazg. Nie ma za co.)

Jeśli nie słyszałeś, co powiedział rozmówca, możesz ponownie zapytać:

Skusi?	Przepraszam?
Kwo yu he shwo?	Co powiedziałeś?
Repeti ba, plis.	Powtórz, proszę.

Jeśli słyszałeś, ale nie rozumiesz, o co chodzi, możesz zapytać w ten sposób:

Kwo yu maini?	Co masz na myśli?

Język pod lupą: arabski

Liczbę rodzimych użytkowników języka arabskiego szacuje się na około 250 milionów. Jednak klasyczny arabski jako język Koranu jest używany w ograniczonym zakresie przez wyznawców islamu na całym świecie, który już teraz liczy ponad półtora miliarda ludzi.

Pojawienie się Koranu w języku arabskim w VII wieku było decydującym momentem w historii języka arabskiego. W tym czasie pismo arabskie nabrało swojego ostatecznego kształtu i rozpoczęto standaryzację języka (który istniał głównie w postaci zestawu pokrewnych dialektów) oraz rozwój jego formy literackiej.

Lingwiści zauważają, że wczesnoarabskie zabytki świadczą o znacznej liczbie wypożyczeń z sąsiednich języków semickich i aramejskich, z języka perskiego, greckiego, łacińskiego, a później tureckiego.

Kolejnym punktem zwrotnym w rozwoju języka arabskiego był przełom XVIII-XIX wieku, kiedy to zintensyfikowano kontakty gospodarcze pomiędzy Wschodem a Zachodem. Dziś język arabski jest aktywnie penetrowany przez międzynarodowe terminy naukowe i techniczne oraz media, pomimo działalności akademii języka arabskiego, które dokładają wszelkich starań, aby zachować go w formie jak najbardziej niezmienionej.

Fragment Małego Księcia w języku arabskim (transkrypcja odzwierciedla jedynie przybliżoną wymowę):

ah, ayyuhaa alamiir assaghiir, maa alwakt kadartu alaa an afham hayaataka alkaiiba, waktan tawiilan mad/saa wa lam tamlik — lita'aasii nafsik — illaa jamaal mash'hid g/huruubi ashams.

amaltu bihaad/saa fii ssabaahi alyawm arraabi.

amaltu bihaad/saa fii alyawmi arraabi indamaa kult :

"anaa uhibbu mashaahid ghuruubi ashams kat/siran, ta'aala, dina nuraakib hidaahaa.

Następujące słowa w lidepla mają pochodzenie arabskie:

• rzeczowniki: salam (pokój; cześć!), talim (edukacja), kitaba (książka), dafta (notes, zeszyt), kalam (ołówek, pióro), taraf (strona), arda (ziemia), sabah (ranek), bulbul (słowik), ramla (piasek), sahil (brzeg), saif (lato), fauha (zapach), hamsa (szept)
• czasowniki: shakwi (narzekać), jawabi (odpowiadać), ahfi (ukrywać), balbati (bulgotać), raki (jechać), safari (podróżować)
• przymiotniki: karim (miły, drogi), rahim (litościwy), salim (bezpieczny, w dobrym stanie), muhim (ważny), jamile (ładny), garibe (obcy, cudzy), swate (czarny), jatile (skomplikowany, sprytny)

Klucz do ćwiczeń

Kolejna lekcja