Biologia szkoła ponadgimnazjalna/Restytucja gatunków zagrożonych wyginięciem

Restytucja gatunków zagrożonych wyginięciem

Zagadnienie z podstawy programowej

„uczeń: podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku;”

Restytucja gatunku

Pierwsze żubry z hodowli wypuszczono w Puszczy Białowieskiej w roku 1929

Wiele gatunków występujących współcześnie na Ziemi jest zagrożonych wyginięciem. Niektóre gatunki uznano za wymarłe w naturze, jednak pojedyncze osobniki takich gatunków otoczone są opieką w ogrodach zoologicznych, ogrodach botanicznych lub ośrodkach hodowlanych. Gdy stwierdza się, że gatunkowi grozi wyginiecie, często podejmuje się szereg działań, mających na celu zwiększenie liczebności populacji i przywrócenie występowania gatunku na obszarach jego naturalnego występowania. Ogół zabiegów, mających na celu przywrócenie gatunku w ekosystemie nazywany jest restytucją gatunku. Restytucja jest najczęściej formą ochrony ex situ. Wcześniej opisano udaną restytucję żubra w ekosystemach Europy. W celu zwiększenia liczebności gatunku, zebrano żubry hodowane w ogrodach zoologicznych na całym świecie. Z grupy, która posłużyła do hodowli i rozmnażania, wyeliminowano mieszańce żubra z bizonem. Gdy grupa hodowanych żubrów osiągnęła zadowalającą liczebność, przeprowadzono reintrodukcję. Polega ona na wprowadzeniu osobników gatunku do ekosystemu, w którym wcześniej dany gatunek występował. Po reintrodukcji osobniki mogą nadal być otaczane opieką, a ich losy są zawsze pilnie śledzone przez naukowców. Jeśli wypuszczone na wolność osobniki potrafią sobie poradzić w naturalnych warunkach, znajdują pokarm, rozmnażają się, restytucję można uznać za udaną. Problemem pozostaje niska różnorodność genetyczna osobników przywracanego przyrodzie gatunku. Oznacza to duże ryzyko rozprzestrzeniania się chorób. Pomimo to restytucja żubra uznawana jest za sukces. Liczebność żubrów we wszystkich ekosystemach, w których zostały przywrócone, zwiększa się i gatunek nie znajduje się na liści gatunków zagrożonych.

Przykłady uratowanych gatunków

Na skraju wyginięcia znalazł się, w połowie XX wieku, sokół wędrowny. Spadek liczebności populacji tego drapieżnego ptaka związany był przede wszystkim z powszechnym stosowaniem pestycydów w rolnictwie, w tym DDT. Działania, mające na celu ocalenie gatunku zostały podjęte w wielu krajach. W Polsce stworzono Program Restytucji Populacji Sokoła Wędrownego. W wyniku reintrodukcji, sokół został przywrócony w kilku miejscach Polski. Znane pary sokołów są obrączkowane oraz instalowane są sztuczne gniazda. Od 1998 roku para sokołów wędrownych osiedliła się w centrum Warszawy, zakładając gniazdo na Pałacu Kultury i Nauki. Miasto pod wieloma względami podobne jest do siedliska górskiego. Sokoły dość często wybierają wysokie budynki jako miejsce na budowę gniazda. Znanych jest kilka par, które zbudowały gniazda na wysokich budynkach lub kominach zakładów przemysłowych. Na ocalenie gatunku wpłynęła też rezygnacja ze stosowania DDT. Obserwowane przez przyrodników pary ptaków nie mają problemów z rozmnażaniem, a ich jaja mają wystarczająco mocną skorupkę. Od pewnego czasu działania ochronne koncentrują się na przywróceniu populacji sokoła nadrzewnego na terenach nizinnych.

Gatunkiem, który wymaga ochrony czynnej, jest też inny ptak występujący na obszarze Polski, drop. Ostanie osobniki zakładające gniazda obserwowano na terenie Polski w latach osiemdziesiątych XX wieku. Do wyginięcia ptaków doprowadził rozwój rolnictwa, stosowanie maszyn rolniczych oraz chemicznych środków ochrony roślin. Samica składa dwa jaja, które wysiaduje przez około 3–4 tygodnie. Gniazdo zbudowane na ziemi jest narażone na zniszczenie, a liczba potomstwa niewielka. Jedyną szansą na przywrócenie gatunku jest hodowla. Hodowla dropia, dotychczas prowadzona w Polsce, nie doprowadziła do reintrodukcji. Hodowane ptaki zostały zabite przez człowieka.

Powodzeniem zakończyła się reintrodukcja rysia, jednego z dużych drapieżników występujących w Polsce. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku rysie zostały wypuszczone na terenie Puszczy Kampinoskiej. Z puszczy Kampinoskiej rysie rozprzestrzeniły się na tereny Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. W roku 2010 w Polsce żyło około 200 rysi.

Wyjątkowym sukcesem zakończyły się działania ochronne podjęte w celu zachowania, na terenach Polski, populacji bobra europejskiego. Po II Wojnie Światowej stwierdzono występowanie tylko jednego naturalnego siedliska tego gatunku. W roku 1949 dokonano reintrodukcji bobrów w dolinie rzeki Biebrzy. Bobry zostały sprowadzone ze Związku Radzieckiego. W wyniku przeprowadzania kolejnych introdukcji i naturalnej migracji, gatunek stał się bardzo liczny i współcześnie zwierzęta te występują dość powszechnie w dolinach rzek i zbiornikach wodnych.

Od kilku lat prowadzone są działania mające na celu przywrócenie, występującego w Bałtyku, jesiotra ostronosego. Ryba ta osiąga dojrzałość i przystępuje do rozrodu dopiero w wieku 12–17 lat. Dorosły osobnik waży 100–150 kg. Dotychczas do Bałtyku zostało wypuszczonych ponad 60 tys. jesiotrów. Osobniki jesiotra ostronosego żyjące w Bałtyku są znakowane, jeśli rybacy wyłowią rybę w swojej sieci, powinni spisać numer złowionego osobnika i wypuścić go na wolność. W ten sposób możliwe jest potwierdzenie, występowania gatunku, oraz sprawdzenie czy wypuszczane ryby rosną i rozwijają się.

Za wymarły na terenie Polski został uznany również niewielki ssak, suseł moręgowany. Od 2005 roku przeprowadzono kilkakrotnie reintrodukcję tych zwierząt w województwie opolskim i dolnośląskim. Są to zwierzęta stadne; wiele rodzin, żyjąc razem, tworzy kolonię składającą się z 20 do 200 osobników. Susły żyjące w kolonii wzajemnie ostrzegają się przez niebezpieczeństwem. Zimą zapadają w stan hibernacji, każdy osobnik w oddzielnej norze. Sen zimowy trwa od października do marca.

W polskich górach od lat 90 XX wieku prowadzone są działania mające na celu ocalenie największego polskiego gatunku motyla. Niepylak apollo zachował się tylko w siedlisku w Pieninach. W 1993 roku przyrodnicy stwierdzili występowanie jedynie 20 osobników tego gatunku. Po działaniach polegających na wycięciu fragmentów lasu w Pienińskim Parku Narodowym, sprowadzeniu dodatkowych osobników z populacji słowackiej oraz reintrodukcji motyla w Sudetach, liczebność gatunku osiągnęła około 100 osobników. Wycinanie lasu było konieczne ze względu na zarastanie polan w wyniku sukcesji ekologicznej. Motyl bytuje głównie na słonecznych polanach górskich. Dodatkowe motyle sprowadzone ze Słowacji pozwoliły wzbogacić pulę genową populacji, zwiększając jej różnorodność genetyczną.

W 1996 roku rozpoczął się program restytucji jodły w Sudetach. 15 nadleśnictw wspólnie z Instytutem Dendrologii PAN w Kórniku i Wydziałem Leśnym AR w Poznaniu przeprowadziło inwentaryzację stanowisk, na których występuje jodła. Wybrano 1587 drzew, które są rozmnażane na założonych plantacjach. Drzewa z plantacji sadzone są w lasach na terenie Sudetów. 1996 udział jodły wynosił 0,4%, po kilku latach prowadzenia działań ochronnych udział jodły wyniósł 1,2%.

Od roku 2000 realizowany jest program restytucji paproci wodnej, marsylii czterolistnej. Ostatnia żywa kępa tej rośliny została zebrana i przewieziona do Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego w 1973 roku. Roślina jest uprawiana w kilku ogrodach botanicznych i po uzyskaniu odpowiedniej liczby osobników zostanie przywrócona w naturalnych ekosystemach.

W 2006 roku rozpoczął się program ochrony i restytucji cisa pospolitego, rzadko występującego w lasach drzewa, które rośnie bardzo wolno. W ramach prowadzonej restytucji zakładane są plantacje cisa oraz prowadzone zabiegi, mające na celu zwiększenie udziału cisa w drzewostanach. Cis to pierwsze drzewo, które zostało objęte ochroną. Już 1423 roku król Władysław Jagiełło wprowadził prawo, mające na celu ograniczenie eksportu drewna cisowego, z którego, w tamtych czasach, wytwarzano wysokiej jakości łuki.

Na półwyspie Arabskim powodzeniem zakończyła się restytucja jednego z gatunków antylopy. Oryks arabski wyginął w naturalnych ekosystemach w roku 1972. W 1962 roku trzy schwytane oryksy oraz osobniki pochodzące z ogrodów zoologicznych zostały umieszczone w ośrodku hodowlanym. Brytyjskie Towarzystwo Ochrony Fauny w Londynie prowadziło hodowlę w USA. Po rozmnożeniu zwierząt w 1987 roku oryksy zostały reintrodukowane w naturalnym ekosystemie. Według szacunków IUCN z 2011 roku populacja żyjąca na wolności liczy około 1000 osobników, a kolejne oryksy uwalniane są w nowych miejscach.

Problemy związane z restytucją

Lista gatunków ocalonych przed wyginięciem w wyniku celowych działań człowieka jest długa i w kolejnych latach przywracane są naturze kolejne gatunki. Problemem pozostaje niski poziom różnorodności genetycznie odtworzonych populacji. W warunkach hodowlanych osobniki są chronione przed chorobami, drapieżnikami, podawany jest im pokarm, nie dochodzi do konkurencji. Nie wszystkie osobniki reintrodukowane w naturalnym środowisku poradziły sobie. Niektóre nie potrafią uciec lub ukryć się przed drapieżnikami. Uwalniane drapieżniki nie zawsze potrafią polować. Problemy te rozwiązywane są przez naukowców dzięki kolejnym próbom. Niektórych zachowań zwierzęta uczone są już na etapie hodowli w zamkniętym ośrodku. Ważne okazało się także ograniczenie kontaktu z ludźmi tak, aby zwierzęta po uwolnieniu nie zbliżały się do ludzi lub osiedli ludzkich. Wytyczne IUCN akcentują właściwy wybór siedliska oraz okresu introdukcji, aby uwolnione organizmy miały odpowiednie warunki w pierwszym okresie życia na wolności. Przyrodnicy sprawdzają skuteczność swoich działań, obserwując uwolnione osobniki.

Pamiętaj

Restytucja gatunku polega na przywróceniu gatunku w jego naturalnym ekosystemie.
Reintrodukcja to uwolnienie organizmów w naturalnych warunkach w miejscu, w którym gatunek zanikł.
Restytucja pozwoliła przywrócić ekosystemom wiele gatunków roślin i zwierząt.
Przykładowe zwierzęta przywrócone ekosystemom w wyniku ochrony czynnej to: żubr, sokół wędrowny, jesiotr ostronosy, bóbr europejski, suseł morgowy, niepylak apollo, oryks.
Rośliny przywracane naturalnym ekosystemom to jodła w Sudetach, cis pospolity, marsylia czterolistna.
Nie powiodła się restytucja dropia w Polsce. Uwalniane z hodowli zwierzęta nie zawsze radzą sobie w naturalnym środowisku.
Metody stosowane przy odtwarzaniu populacji zanikłych gatunków są wciąż doskonalone.

Zadania

Po przeczytaniu rozdziału spróbuj wymienić po trzy gatunki restytuowanych roślin i zwierząt.
Znajdź w literaturze lub Internecie inny niż opisane restytuowany gatunek. Wyjaśnij, dlaczego jego istnienie zostało zagrożone.
Dlaczego drapieżnik karmiony mięsem może mieć problemy z przeżyciem na wolności?