Biologia szkoła ponadgimnazjalna/Wymarłe i zagrożone gatunki

Wymarłe i zagrożone gatunki

Zagadnienie z podstawy programowej

„uczeń: podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej eksploatacji ich populacji; ”

Liczba gatunków wymarłych i zagrożonych

Gatunki mogą ginąć wskutek naturalnych zmian środowiska, zachodzących stosunkowo wolno lub gwałtownie. Stosunkowo wolno zachodzą zmiany klimatu związane na przykład ze zmianami aktywności Słońca. Gwałtowne zmiany środowiska mogą być efektem wybuchu wulkanu lub uderzenia meteorytu. Współcześnie od kilkuset lat za podstawowy czynnik powodujący wymieranie gatunków uznaje się działalność człowieka. Chociaż nie można wykluczyć czynników naturalnych, nie obserwuje się ani zwiększonej aktywności wulkanicznej ani innych gwałtownych czynników, które mogłyby nakładać się na efekty działalności człowieka. W roku 1948 powstała międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną przyrody. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody skupia 83 państwa. Jednym z zadania realizowanym przez organizację jest ocena spadku różnorodności gatunkowej w skali globalnej. Gatunek może wyginąć w jednym ze swoich naturalnych siedlisk. Kraje prowadzące inwentaryzacje rodzimych gatunków często stwierdzają, że gatunek wyginął. Może on jednak istnieć nadal w innym państwie. W przypadku niektórych gatunków przestano stwierdzać ich występowanie w jakimkolwiek naturalnym ekosystemie. Osobniki tego gatunku pozostają w ogrodach zoologicznych i ośrodkach hodowlanych, a gatunek określa się jako gatunek wymarły na wolności. Jak już podano, IUCN – dzięki współpracy wielu krajów – zlicza gatunki, które wyginęły. Dotychczas udokumentowano wyginiecie 875 gatunków, co oznacza , że żaden osobnik z tych gatunków nie przetrwał, ani w pojedynczym kraju, ani w niewoli. Organizacja zbiera również informacje o gatunkach, których liczebność spadał na tyle, że gatunek jest zagrożony wyginięciem. Lista takich gatunków publikowana jest w dokumencie nazwanym Czerwoną Księgą Gatunków Zagrożonych. Lista zagrożonych gatunków została opublikowana po raz pierwszy w 1963 roku. W 2012 lista zawierała 63 837 gatunków, z których 19 817 zostało uznanych za zagrożone wyginięciem. Gatunkom przyporządkowane zostały kategorie określające stopień zagrożenia. Część gatunków uznano na wymarłe, kolejna grupa to gatunki wymarłe na wolności. Gatunki, które występują w naturalnych ekosystemach, podzielono na trzy grupy: krytycznie zagrożone, których wyginięcie jest bardzo prawdopodobne, zagrożone to gatunki, które mogą wyginąć w przyszłości oraz narażone, do których zaliczono gatunki mogące wyginąć przy braku działań ochronnych.

Podobne listy zagrożonych gatunków powstają w poszczególnych krajach. W Polsce opracowana została Polska Czerwona Księga Zwierząt zawierająca listę zagrożonych zwierząt na terenie Polski. Do gatunków które wyginęły został zaliczony tur oraz tarpan. Jest 36 gatunków, które prawdopodobnie wyginęły na terenie Polski. 89 gatunków zostało zaliczonych do kategorii skrajnie zagrożonych. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin i Grzybów 46 gatunków uznano za wymarłe w naturze, kolejnych 74 za skrajnie zagrożone.

Gatunki wymarłe

Lista gatunków wymarłych jest długa. Największą grupę wśród wymarłych zwierząt stanowią duże kręgowce. W Czerwonej Księdze IUCN w roku 2011 znajdowało się 76 gatunków wymarłych ssaków, 132 gatunki wymarłych ptaków, 21 gatunków wymarłych gadów, 37 gatunków wymarłych płazów i 59 gatunków wymarłych ryb.

Przedstawiono już kilka gatunków zwierząt, które wymarły. Na terenie Polski występowały jeszcze kilka wieków temu tury, od których pochodzi hodowane na całym świecie bydło. Gatunek ten występował początkowo na terenach leśnych Europy, Azji oraz Północnej Afryki. Zwierzęta żyły w niewielkich stadach składających się z kilku spokrewnionych samic i ich młodych. Samce Tworzyły mniejsze zespoły i dołączały do stada samic w okresie rui. Zwierzęta posiadały długie rogi, które przydawały się szczególnie podczas walk między samcami w okresie rui. Ciąża trwała 9 miesięcy i wiosną rodziły się młode. Dojrzałość osiągały po około dwóch latach. Tury żyły około 20-25 lat. Stare samce odłączały się od stada i żyły samotnie. Podobnie jak współczesne krowy żywiły się głównie trawami. Ostanie tury żyły w Polsce w Puszczy Jaktorowskiej, gdzie były otaczane szczególną troską króla i książąt. Prawdopodobnie ostatnie stado wyginęło w wyniku chorób. Różnorodność genetyczna nielicznej populacji była zbyt mała, aby uchronić zwierzęta przed patogenem.

Pomimo prób nie udało się także ocalić dzikich koni żyjących w polskich lasach. Ostanie tarpany zostały odłowione w Puszczy Białowieskiej i umieszczone w zwierzyńcu koło Biłgoraja. Zwierzęta te trafiły następnie do okolicznych chłopów i były rozmnażane przez krzyżowanie z udomowionymi końmi. Powstała w ten sposób rasa koni nazywana jest konikiem polskim o zbliżonym wyglądzie do dzikich tarpanów.

Znanych jest wiele gatunków zwierząt licznie występujących na kontynencie australijskim i okolicznych wyspach. Liczebność gatunków zaczęła spadać po przybyciu osadników z Europy, cześć z tych gatunków bezpowrotnie wyginęła. Największy współczesny drapieżny torbacz, wilk workowaty, występował pierwotnie na terenie Australii , Nowej Gwinei oraz Tasmanii. Sprowadzenie przez osadników psów dingo doprowadziło do konkurencji o pokarm; wilk workowaty był także zabijany jako szkodnik polujący na zwierzęta gospodarskie. W efekcie polowań i konkurencji wyginął na terenie Australii oraz Nowej Gwinei. W XX wieku ostanie osobniki występowały w jeszcze na Tasmanii. W 1936 roku ostatni wilk workowaty padł w ZOO w Hobart stolicy Tasmanii. Spośród zwierząt żyjących w Australii po przybyciu Europejczyków wyginęły między innymi: kangur nazywany Macropus greyi, wielkouch mniejszy kangur pazurogon sierpowaty.

W Europie na wybrzeżach Atlantyku do XIX wieku występował gatunek ptaka wyglądem przypominający pingwiny, alka olbrzymia. Ptak został wyniszczony głownie w wyniku polowań. Podobny los spotkał tygrysa kaspijskiego. Odstani osobnik widziany był w latach siedemdziesiątych XX wieku.

W Ameryce Północnej w XX wieku wyginął gołąb wędrowny. Prawdopodobnie jeden najliczniej występujących gatunków na Ziemi. Stada tworzone przez te ptaki liczyły do 2 miliardów osobników. Jednak w wyniku niewielkiej rozrodczości i polowań na początku XX wieku gatunek przestał istnieć.

Podobnie jak zwierzęta najbardziej podatne na wyginięcie są rośliny endemiczne. Na Wyspie Świętej Heleny w 2003 roku obumarło ostanie drzewo z gatunku Nesiota elliptica wyglądem podobne do drzew oliwkowych. Niekiedy gatunki uznane za wymarłe udaje się odnaleźć w przyrodzie po wielu latach. Tak było ze storczykiem trójzębnym. Roślina została uznana za wymarła w Polsce od 60 lat. W roku 2012 województwie zachodniopomorskim odnaleziono około 50 roślin tego gatunku w naturalnym ekosystemie.

Gatunki zagrożone

Za zagrożone uznaje się wszystkie te gatunki, których liczebność ogranicza ich możliwości rozrodu lub liczba osobników jest na tyle mała, że pula genowa nie zapewnia przetrwania gatunku w zmieniającym się środowisku. Przyczyną zagrożenia mogą być także prawdziwe lub domniemane właściwości lecznicze organizmów, co prowadzi do ich zbierania i odławiania w naturze. W przypadku ryb morskich podstawom sposobem ich pozyskiwania jest rybołówstwo. Brak kontroli nad ilością poławianych ryb i innych zwierząt morskich oraz trudności w ustaleniu liczebności żyjących w morzach i oceanach populacji doprowadził wiele gatunków na skraj wyginięcia. Duże ssaki od wieków były obiektem polowań. O ile w przeszłości pozyskiwanie pokarmu mogło uzasadnić polowania, to z czasem i rozwojem hodowli zwierząt domowych polowania stały się dla wielu kultur wyłącznie rozrywką. Dla wyjątkowych motyli i wielu innych zwierząt poważnym zagrożeniem stało się kolekcjonerstwo. Kolekcjonerzy zbierają owady, jaja ptaków czy futra zwierząt. Im rzadszy jest gatunek, tym większą wartość mają zbiory.

W skali świata największą wagę przywiązuje się do wspólnej oceny z zapobieganiu zagrożeniom gatunkom morskim. Za gatunki zagrożone uznaje się delfiny czy kaszaloty. Połowu tych zwierząt zakazało większość krajów korzystających z zasobów mórz i oceanów. Krytycznie zagrożone są także duże zwierzęta lądowe. Liczebność populacji nosorożca sumatrzańskiego szacowana jest na około 50 osobników, a nosorożca czarnego występującego w Afryce na 3600 osobników. W roku 1900 szacowana liczba nosorożców w Afryce wynosiła około 100 000. Główną przyczyną spadku liczebności nosorożców były polowania w celu pozyskania rogu tego zwierzęcia. Sproszkowany róg uznawany jest za wartościowy lek oraz afrodyzjak. Populacja antylopy Huntera żyjącej w Kenii i Somalii to około 600 osobników. Gatunek trafił na listę najbardziej zagrożonych zwierząt świata. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie występował licznie wilk rudy. Polowania i ograniczenia w dostępności pokarmu doprowadziły do zaniku gatunku w naturze. Po 20 latach hodowli w niewoli gatunek został przywrócony w naturalnych siedliskach, a liczebność populacji szacowana jest na około 200 osobników

W Polsce za gatunki zagrożone uznaje się wszystkie duże drapieżniki, które przez wieki traktowane były jako zagrożenie dla ludzi oraz konkurencja dla myśliwych. Należą do nich wilk, ryś, niedźwiedź brunatny. Zagrożone pozostają także inne duże ssaki, żubry, łosie, kozica oraz występujący w Bałtyku morświn. Zagrożenie dużych zwierząt wynika głownie z niewielkich rozmiarów naturalnych ekosystemów. Ekosystemy takie nie mogą dostarczyć odpowiedniej ilości pożywienia dużym zwierzętom. Z tego powodu w lasach nizinnych niedźwiedź brunatny nie występuje.

Wśród roślin zagrożonych wygięciem znajduje się kaktus rosnący występujący w Meksyku Echinokaktus Grusona. Kaktus ten jest często hodowany jako roślina doniczkowa i nazywany złota beczka lub poduszka teściowej. Także zagrożony w naturze jest gatunek dzbanecznika, Nepenthes clipeata. Również ta roślina pojawia się w domach jako roślina doniczkowa. Liczną grupę roślin zagrożonych w Czerwonej Księdze publikowanej przez IUCN stanowią rośliny endemiczne występujące tylko w pojedynczych izolowanych ekosystemach. W Polsce w kategorii roślin krytycznie zagrożonych znajduje się kilkadziesiąt gatunków roślin. Jest wśród nich szachownica kostkowata występująca zaledwie w kilku wilgotnych ekosystemach. Wyjątkowo rzadkim gatunkiem jest również storczyk błotny rosnący w północno-zachodniej części Polski. Inny gatunek z rodziny storczykowatych, miodokwiat krzyżowy występuje tylko w dolinie Rospudy na 18 stanowiskach. Liczba występujących osobników szacowana jest na około 600. Zagrożone są też gatunki endemiczne występujące w pojedynczych ekosystemach. Mniszek pieniński występował jedynie na zboczach masywu Trzech Koron. Przez kilka lat, nie było znane żadne stanowisko z tą rośliną. Gatunkiem występującym tylko w polskich Pieninach jest pszonak pieniński. Znane są cztery miejsca, w których rośnie ten gatunek.

Pamiętaj

Wiele gatunków wyginęło w wyniku działalności człowieka, tysiące gatunków zagrożonych jest wyginięciem.
Przykładowe zwierzęta, które wyginęły to: tur, tarpan, alka olbrzymia, wilk workowaty, gołąb wędrowny. Tur i tarpan występowały przez wieki na terenie Polski.
Nesiota elliptica to drzewo, którego ostanie osobnik obumarł już w XXI wieku. Wiele innych gatunków endemicznych także zginęło po pojawianiu się człowieka w izolowanych ekosystemach.
Spośród licznych gatunków zagrożonych szczególnej ochrony wymagają ssaki morskie, takie jak delfiny, kaszaloty. Zagrożone są niemal wszystkie duże zwierzęta lądowe, nosorożce, słonie, hipopotamy,.
W Polsce populacje wilków, niedźwiedzi i rysiów są bardzo nieliczne.
Kilkadziesiąt gatunków roślin występujących w Polsce uznaje się za krytycznie zagrożone. Są wśród nich: szachownica kostkowata, storczyk błotny, miodokwiat krzyżowy oraz gatunki endemiczne np. pszonak pieniński i mniszek pieniński.

Zadania

Przyczyną ginięcia zwierząt jest niszczenie siedlisk, łowiectwo, rybołówstwo, kolekcjonerstwo, pozyskiwanie leków. Jakie mogą być przyczyny ginięcia gatunków roślin?
W tabeli zestaw przykłady gatunków roślin i zwierząt, które wyginęły oraz zagrożonych wyginięciem. Wyszukaj po trzy przykłady do każdej z kategorii samodzielnie w Internecie, książkach lub mediach.