Litewski/wymowa
Wymowa
[edytuj]W tej lekcji poznasz wymowę litewskich liter.
Muszę z góry ostrzec, że wymowa litewska do najprostszych nie należy. Ale chyba jest to jednym z uroków tego bardzo, na pierwszy rzut ucha, melodyjnego języka. Najwięcej problemów cudzoziemcom sprawia akcent, który jest do tego stopnia ruchomy, że potrafi "przesuwać się" w jednym i tym samym słowie odmienianym jedynie przez przypadki lub osoby. Aby było jeszcze trudniej, dopatrzono się trzech rodzajów akcentu w języku litewskim - ale o tym później.
Spółgłoski
[edytuj]Spółgłoski należy wymawiać z reguły tak jak w języku polskim (w tym i "c"). Należy mieć jedynie na uwadze, że:
- Spółgłoski č, š i ž wymawiane są jak polskie "cz", "sz" i "ż".
- W języku litewskim również rozróżniamy spółgłoski twarde i miękkie. Miękko należy wymawiać spółgłoski znajdujące się przed e, ę, ė, i, y, į oraz ie.
(np. geras [g'ä:ras], tęsti [t'ä:st'i], gėlė [g'e:l'e:], minia [mińa], išnykti [iszńi:kt'i], niekas [ńijä:kas]) - apostrof w tranksrypcji oznacza miękkość spółgłoski.
Podobnie, jak w języku polskim, do zmiękczania spółgłosek służy krótkie (nie wymawiane) i, np. liūdnas [l'u:dnas], Vilnius [wil'ńus]. Wyjątkiem jest tu dwugłoska ie, o czym później.
W pozostałych przypadkach spółgłoski wymawiane są twardo. Z reguły spółgłoski miękkie wymawiane są tak jak w języku polskim.
- Spółgłosek c, dz, s i z w pozycji miękkiej (patrz niżej) nie należy wymawiać jak ć, dź, ś lub ź, lecz jako c', dz', s' i z' (m.in. tak jak w języku rosyjskim), np. sėdėti [s'-ed'e:t'i]
- Miękkie l wymawiane jest jak w polskim wyrazie lipa (np. liepa [l'ijepa]). Twarde l natomiast to dawne, polskie sceniczne ł (czyli nie krótkie u, lecz coś w rodzaju "ciemnego l" w angielskim słowie old). W podobny sposób ł wymawiają zresztą Rosjanie. Przykłady: pagalba [paga:łba], laikas [łajkas], lūžti [łu:szt'i].
Samogłoski
[edytuj]Tu już będzie trudniej. Najpierw wyjaśnijmy parę różnic:
- ą, ę, į oraz ų kiedyś były nosowymi samogłoskami, ale już dawno nie są. Oznacza to, że np. ą nie należy wymawiać jako [on], lecz jako długie a. Haczyk oznacza więc przedłużenie. Przykład: ąžuolas [a:żuo:łas]
- e i ę wymawia się jako bardzo szerokie [e], w pozycji akcentowanej nawet jak [ia] w polskim słowie siano. Przykłady: geras [g'ä:ras], šeštas [sz'ä:sztas]. Przypominam, że e i ę zmiękczają poprzedzające spółgłoski. Jedynie w wyrazach obcych e wymawia się jako krótkie, zamknięte [e], np. universitetas [uńiwers'itetas]
- ė wymawia się jako miękkie, bardziej zamknięte długie [e] (lub polskie [ie] w słowie biec). Przykłady bėgti [b'e:kt'i], gėlė [g'e:l'e:], Klaipėda [Kłajp'e:da].
- y wymawia się jako długie [i], np. trys [tr'i:s]
Po drugie, jak już można zauważyć, litewskie samogłoski dzielą się (w wielkim uproszczeniu) na krótkie i długie. Mało tego, nie zawsze jest to odzwierciedlone w pisowni. Według pisowni można je podzielić następująco:
| Krótkie samogłoski | Długie samogłoski | Komentarz |
|---|---|---|
| a | a, ą | |
| e | e, ę | szerokie e (ia) |
| (e) | ė | wąskie e (ie) |
| i | y, į | |
| (o) | o | |
| u | ū, ų |
Krótkie samogłoski ujęte w nawiasach wystepują jedynie w wyrazach obcych, np. monologas [monołogas], televizorius [tel'ew'izor'us].
Jak wynika z tabeli, litery a i e mogą być wymawiane zarówno krótko, jak i długo. Reguła jest następująca: w pozycji nieakcentowanej wymawiane są zawsze krótko (przykład: voras [wo:ras], netikras [ńät'ikras]). W pozycji akcentowanej wymawiane są krótko przede wszystkim w końcówkach -a, -e, -es (np. klaida [kłajda], gėle [g'e:l'ä], gėles [g'e:l'äs]) oraz w wyrazach obcych (np. desertas [desertas]), w pozostałych przypadkach wymawiane są długo (np. stotelė [stot'ä:l'e:], paštas [pa:sztas]).
Dwugłoski
[edytuj]Do dwugłosek zalicza się:
- ai, ei, ui - wymawia się je jak [aj], [ej], [uj]
- au - wymawia się jak polskie [au] w wyrazie aula
- ie - wymawia się jak polskie [ije]
- uo - wymawia się podobnie jak polskie ło w wyrazie łoskot (krótkie u + o).
Przykłady: laikas [łajkas], leisti [l'äjst'i], muitinė [mujt'ińe:], draugas [draugas], pienas [pijenas], suolas [suo:łas].
Dwugłoskę ai wymawiamy jako [ej] po miękkiej spółgłosce, np. broliai [bro:l'ej], geriausiai [g'är'aus'ej]. Ponadto wielu Litwinów wymawia ai jako [ej] oraz au jako [ou], jeśli pierwszy element dwugłoski nie jest akcentowany, np. laikas [łejkas], Kaunas [Kounas], ale laimė [ła:jm'e:], gauti [ga:ut'i]