Materiały do nauk administracyjnych/Absolutyzm
Absolutyzm
[edytuj]Początki administracji publicznej we współczesnym tego słowa rozumieniu wiążą się z ustrojem monarchii absolutnej. Była to forma ustroju feudalnego, która wykształciła się w Europie po okresie monarchii stanowej, wskutek m.in. przemian społecznych i gospodarczych, osłabienia pozycji stanu szlacheckiego, wzrostu znaczenia stanu mieszczańskiego popierającego silne rządy władcy, a także uniezależnienie się finansowe i militarne monarchów od parlamentów stanowych.
Na czele państwa stał monarcha o władzy z zasady nieograniczonej (lub z formalnymi ograniczeniami jak np. we Francji), skupiający całość władzy (ustawodawczej, wykonawczej, sądowej).
Wyznawano zasadę princeps legibus solutus, tj. władca nie był związany prawem. Monarcha likwidował lub ograniczał rolę organów przedstawicielskich stanowego społeczeństwa (np. Stanów Generalnych we Francji), które formalnie utraciło wpływ na rządy (formalnie, ponieważ faktycznie wpływało na politykę władcy, np. poprzez dwór królewski, kościół, wojsko).
Suwerenem był władca (dzierżący atrybuty suwerenności zewnętrznej i wewnętrznej). Likwidowano partykularyzmy stanowe, zawodowe, terytorialne, językowe, odrębności wyznaniowe (zgodnie z hasłem cuius regio eios religio, czyli "czyja władza tego religia"). Monarchowie kierowali więc sprawami kościelnymi w swoich państwach, stojąc często na czele organizacji kościelnych. Sięgano do koncepcji deigracjalnych (dei gratia), które mówiły, iż monarcha był władcą z łaski bożej i posiadał władzę nadaną przez Boga lub utylitarnych, zdaniem których monarcha zapewniał poddanym pomyślność i dobrobyt. Władca był też głównym czynnikiem zespalającym mieszkańców państwa, zróżnicowanych etnicznie (jak np. w Cesarstwie Habsburgów). Monarcha był uważany za najważniejszą osobę w państwie jednoczącą poddanych, obrońcą uciśnionych, stróża porządku, gwaranta bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, opiekuna dbający o dobrobyt gospodarczy, twórcę praw, bez którego kraj popadłby w anarchię, chaos i zostałby rozgrabiony przez drapieżnych sąsiadów.
Zerwano ze średniowiecznym pomieszaniem pojęć własności i władzy. Państwo stało się podmiotem publicznoprawnym. Stosunki między państwem a mieszkańcami przybierały formę poddaństwa państwowego. Jednakże państwo reprezentował władca a mieszkańcy byli jego poddanymi. Monarcha pokonując opozycję możnowładztwa opierał się średniej szlachcie i mieszczaństwie. Później sojusz szlachty i tronu dawał podstawę dla trwałości tego ustroju.
Scentralizowano aparat państwowy, stworzono silną narodową armię, monarcha mógł samodzielnie nakładać podatki, a jego władza była niezależna od możnowładców i Kościoła. Rząd królewski ingerował w sprawy gospodarcze, prowadząc aktywną politykę ekonomiczną (merkantylizm, zakładanie państwowych manufaktur itp.).
Był to okres tworzenia nowożytnej administracji, wedle zasad biurokratyzmu[1], centralizmu, koncentracji, fachowości, resortowości, hierarchiczności, a także kolegialności (która miała zapewniać uczciwość, bezstronność, kontrolę, stopniową wymianę kadr i doświadczeń). Biurokracja monarsza wkraczała w nowe obszary życia społecznego: oświata, opieka społeczna itp. Rozbudowywano sieć urzędów lokalnych. Państwo absolutne przeszło przez okres absolutyzmu oświeconego i przybrało w XIX w. formę postabsolutnego państwa policyjnego.
W monarchii absolutnej traciła na znaczeniu formalna struktura urzędów państwowych na rzecz nieformalnej struktury osób mających dostęp do władcy (jak mówiono: "do ucha króla" lub "klamki do drzwi władcy"). Zaś proces legislacyjny w państwie absolutnym stawał się uproszczonym zabiegiem technicznym realizacji woli władcy. Uważano, że władza monarchy pochodzi od Boga. Król miał być pierwszym sługą państwa, kierującym się racją stanu i dbającym o dobro poddanych. Doktrynalną podstawę dla absolutyzmu dali min. Bodinus, Richelieu oraz Jacques-Bénigne Bossuet.
|
Francuski prawnik, teoretyk państwa, polityk, twórca ideologii francuskiego absolutyzmu, zwolennik monarchii absolutnej, opracował nowożytne pojęcie suwerenności. Jego najbardziej znane dzieło to Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Jean Bodin na Wikipedii... |
Okres monarchii absolutnej charakteryzował się także niepohamowanym rozwojem ustawodawstwa królewskiego. Monarcha absolutny regulował drobiazgowo życie poddanych, unifikował prawo prywatne i sądowe, zrywając z zasadami prawa zwyczajowego.
Absolutyzm oświecony
[edytuj]Absolutyzm oświecony, to forma ustroju feudalnego - odmiana absolutyzmu, w której założono, że wszechwładny monarcha ma sprawować rządy w oparciu o zasady rozumu, modernizować państwo zgodnie z hasłami Oświecenia. Odwołano się do zasad racjonalizmu, prawa natury, wiary w postęp ludzkości, "aktywizm" człowieka. Mówiono, że zadaniem "oświeconego" władcy jest służenie swoim poddanym, tak by ich "oświecać" i "uszczęśliwiać", doprowadzić do szczęścia poddanych wedle koncepcji eudajmonizmu państwowego.
|
Doktryna eudajmonizmu (gr. eudajmon = szczęśliwy) zakładała, że najwyższą wartością jest szczęście (pojmowane nie jako natychmiastowe zaspokojenie potrzeby przyjemności), zaś dążenie do niego jest głównym motywem postępowania i celem człowieka. |
Na bazie doktryny eudajmonistycznej pojawił się eudajmonizm państwowy, którego przedstawiciele przyznawali władzy wyłączne prawo do decydowaniu o tym, co jest szczęściem ludzi.
Nie negowano podstaw absolutyzmu, stanowego i feudalnego charakteru państwa. Monarcha zachował pełnię władzy, ale wprowadzał odgórnie pewne reformy społeczne i gospodarcze (rozbudowywał przemysł, handel, rolnictwo, szkolnictwo, wspierał kulturę, ograniczał przywileje Kościoła katolickiego, kodyfikował prawo, usprawniał biurokrację, łagodził stosunki poddańcze na wsi, ograniczał samowolę szlachty wobec chłopów, otwierał możliwości awansu społecznego dla mieszczaństwa, rozluźniał skostniałą strukturę cechową...) niejednokrotnie łamiąc opór społeczny. Tworzono scentralizowaną i zbiurokratyzowaną administrację.
Należy jednak pamiętać, że w budowanych manufakturach pracowano od świtu do nocy (jak w polu), bez ulg dla kobiet i dzieci, stosowano przemoc fizyczną, zmuszano do pracy więźniów, włóczęgów i bezdomnych, których przetrzymywano w domach pracy. Nie istniała wolność polityczna, ani np. tajemnica korespondencji, a władca mógł więzić poddanych bez wyroku sądu. Cały ustrój społeczny absolutyzmu oświeconego oparty był na samowoli monarchy, nierównościach społecznych, przywilejach majątkowych i politycznych szlachty, feudalnej strukturze własności i zależności chłopów od panów feudalnych. Jednostka nie miała wobec monarszego aparatu policyjnego żadnych praw.
Tekst źródłowy
[edytuj]
|
Francuski biskup, pisarz, teolog, historyk i znany kaznodzieja, autor traktatów teologicznych, wybitnych Mów pogrzebowych, wychowawca następcy tronu, dla którego napisał Uwagi nad historią powszechną. Zwolennik tez o celowym rozwoju historii zgodnie z planem Bożym (czyli prowidencjonalizmu) i propagator gallikanizmu. Jacques-Bénigne Bossuet na Wikipedii... |
Cztery przymioty są istotne dla władzy królewskiej: jest ona świętą, ojcowską, absolutną i zgodną z rozumem [...]. Wszelka władza pochodzi od Boga [...]. Monarchowie działają przeto jako słudzy Boga i Jego zastępcy na ziemi [...]. Przez nich wykonywa On swą władzę. Z tego wynika, że osoba króla jest świętą, a kto się na nią porwie, dopuszcza się zbrodni. Bóg rozkazał swym prorokom, by królów namaszczali świętym olejem, tak samo jak kazał wyświęcać kapłanów i swe ołtarze. Ale nawet bez tej zewnętrznej oznaki namaszczenia są oni święci przez swój urząd, jako zastępcy boskiego majestatu, jako wysłańcy boskiej Opatrzności dla wykonania bożych planów [...]. Władza królewska jest władzą ojcowską, a jej cechą jest dobrotliwość [...]. Władzą królewska jest absolutną. By twierdzenie to uczynić szkaradnym i nieznośnym, wielu ludzi z upodobaniem miesza pojęcie rządów absolutnych z systemem samowoli. Jest to jednak coś zgoła innego.
Monarcha nie potrzebuje przed nikim zdawać sprawy ze swych rozporządzeń [...]. Bez tej władzy absolutnej nie może zdziałać nic dobrego, ani niszczyć złego. Władza jego musi być tak wielką, by nikt nie mógł się spod niej usunąć. Jedyną ochroną człowieka prywatnego przed władzą publiczną jest jego niewinność.
Nad wyrok monarchy nie masz wyroku wyższego [...]. Monarchy należy przeto słuchać jak sprawiedliwości samej, inaczej nie byłoby porządku, ni końca sporów. Monarcha i sprawiedliwość ustanowieni są przez Boga i stanowią niejako części niezależności boskiej. Bóg jeno może sądzić ich wyroki i czyny [...]. Z tego wynika, że kto nie jest posłusznym monarsze, nie może być odsyłany do innego trybunału, lecz nieodwołalnie skazanym jest na śmierć, jako mąciciel pokoju i wróg społeczeństwa.
Dobre ustawy, doprowadzone do skrajności psują wszystko. Jacques-Bénigne Bossuet w Wikicytatach
(...) Tylko monarsze przysługuje piecza nad narodem. Oto zasada najważniejsza, z której wynikają dalsze. Do niego należą prace publiczne, do niego urzędy i broń, on tylko wydaje rozporządzenia i rozkazy, on rozdziela zaszczyty; nie ma władzy niezależnej od niego, nie ma zebrania bez jego przewodnictwa.
Państwu wychodzi na korzyść, jeśli cała władza skupia się w jednym ręku. (...) Król jest na mocy swej władzy ojcem narodu, jego wielkość stawia go ponad małostkowe interesy, jego wielkość i naturalny jego interes opierają się na utrzymaniu narodu, bo w braku narodu on przestanie być królem. Dlatego najlepiej jest oddać całą władzę państwu temu, kto ma największy interes w utrzymaniu i wielkości samego państwa.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, oprac. J. Feldman, zesz. 38, Kraków 1924; Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 1999.
Literatura
[edytuj]- Elias N., Przemiany obyczajów cywilizacji Zachodu, przeł. Tadeusz Zabłudowski, wyd. PIW, Warszawa 1980.
- Janicka D., Historia społeczna i polityczna Europy, wyd. 2007.
- Salmonowicz S., Czy istniał oświecony absolutyzm w Europie XVIII wieku?, [w:] Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Prof. J. Walachowiczowi, red. H. Olszewski, Poznań 2002.
Teksty źródłowe
[edytuj]- Bodin J., Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, wstęp Z. Izdebski, Warszawa 1958.
Przypisy
- ↑ Jak podał S. Mazur w 1515 r. królowi francuskiemu służyło 8 tys. urzędników, a w 1665 r. już 80 tys.