Materiały do nauk administracyjnych/Francja 1789–1814

Francja 1789–1814

Francja na przełomie XVIII i XIX w. przeszła znamienną przemianę ustrojową od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej, przez ustrój monarchii parlamentarnej, republiki oraz dyktatury.

Konstytucja z 1791 roku

W wyniku rewolucji obalono w 1789 roku absolutną władzę monarchy, a w 1791 roku Konstytuanta uchwaliła pierwszą francuską konstytucję - konstytucję monarchii parlamentarnej. Jej integralną częścią była Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 r., podkreślająca zasadę suwerenności narodu.

Wykonywanie funkcji władzy wykonawczej powierzono królowi - Ludwikowi XVI z rodu Kapetyngów. Jednakże Ludwik XVI przestał być tytułowany "królem Francji i Nawarry", lecz "królem Francuzów". Stał się tym samym reprezentantem Narodu. Zachowano nietykalność jego osoby jako władcy, nieodpowiedzialność, nieusuwalność, ale - jako obywatel podporządkowany rządom Narodu, z woli którego uchwalono konstytucję, podlegał ustawom (w pierwszym rządzie Konstytucji), a nie stał ponad prawem, jak władca absolutny. Można powiedzieć, iż był "związany ustawą".

Będąc głową państwa powoływał ministrów. Był też zwierzchnikiem administracji i wojska. Pozbawiono go jednakże inicjatywy ustawodawczej, prawa sankcji i możliwości rozwiązania parlamentu - Zgromadzenia Narodowego. Posiadał natomiast prawo weta zawieszającego.

Ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, a formalnie nieodpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Wprowadzono również zasadę kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów. Oznaczało to, iż dany akt prawny wydany przez króla miał wejść w życie dopiero po współpodpisaniu go przez właściwego ministra. Zdjęto tym samym odpowiedzialność za ew. złamanie konstytucji z króla (który formalnie był święty, nietykalny i nieodpowiedzialny) na ministra - wykonawcę jego woli.

W 1791 roku wprowadzono klasyczny podział resortowy na następujące resorty:

1. ministerstwo spraw zagranicznych;
2. ministerstwo spraw wewnętrznych;
3. wojska;
4. sprawiedliwości;
5. skarbu;
6. kolonii i marynarki.

Stworzono wówczas tzw. "system ministerialny" zwany "realnym", ponieważ minister obejmował sprawy jednego działu administracji na całym obszarze państwa, a na tym obszarze wszystkich mieszkańców, obywateli i cudzoziemców bez względu na narodowość, wyznanie i zawód. W historii zdarzały się wyjątki od tego systemu, np. w okresie Polski Ludowej, gdy powstało Ministerstwo Ziem Odzyskanych, na czele którego stał Władysław Gomułka. Urząd ministra miał podwójny charakter, tzn. minister kierował określonym działem administracji i zarazem był członkiem rządu.

Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego (zwanego też Ustawodawczym lub Prawodawczym). Deputowanych uznano za reprezentantów całego Narodu, a nie poszczególnych ziem, wchodzących w skład Francji. Deputowani posiadali immunitet, chroniący ich przed aresztowaniem w czasie pełnienia funkcji parlamentarzysty. Ich kadencja trwała 2 lata. Wybory były pośrednie (dwustopniowe) - wyborcy wybierali elektorów na zgromadzeniach pierwiastkowych a elektorzy na zgromadzeniach elektoralnych posłów; w dodatku cenzusowe (charakterystyczny był cenzus majątkowy).

Zgromadzenie posiadało inicjatywę ustawodawczą. Nie mogło usunąć króla, ale mogło odrzucić zgłoszone przez niego weto. Uchwalało budżet, podatki, decydowało o wielkość armii i floty, kontrolowało urzędników, decydowało o wojnie i pokoju, a na wniosek króla o podpisaniu traktatów z obcymi państwami. Łatwo więc zauważyć, iż system ten zakładał konieczność istnienia równowagi politycznej między królem a parlamentem.

Konstytuanta wprowadziła po raz pierwszy w dziejach Francji nowożytny samorząd terytorialny. Składały się na niego rady departamentalne, rady dystryktowe oraz rady municypalne (w gminach).

Radykalne zmiany zaszły w wymiarze sprawiedliwości. Zniesiono feudalny podział na sądy królewskie i stanowe. Wprowadzono zasadę sądownictwa powszechnego. Ogłoszono wybory sędziów przez zgromadzenia obywateli, zaplanowano wprowadzenie do ustroju sądownictwa sędziów pokoju oraz ławy przysięgłych.

Reformy Zgromadzenia Narodowego

Zgromadzenie Narodowe podjęło ważkie reformy, przekształcające Francję z kraju feudalnego w kraj kapitalistyczny.

• uchwalono Deklarację praw człowieka i obywatela, unieważniając instrukcje wyborcze wiążące posłów. Posłowie stali się przedstawicielami Narodu posiadającymi immunitet.
• doprowadzono do likwidacji feudalizmu, tj. różnic stanowych, przywilejów szlachty (podatkowych, sądowych), powinności chłopskich, sądownictwa dominalnego, pańszczyzny, monopoli dworskich, tzw. "feudalizmu dominującego", dotyczącego podległości osobistej chłopów. Początkowo pozostawiono prawa feudalne oparte na tzw. "feudalizmie kontraktującym", tyczącego się zależności ekonomicznej chłopów od ziemian, czyli obowiązku zapłaty czynszów za użytkowaną ziemię. Jednak wprowadzono zasadę, iż szlachcic może żądać od gromady wiejskiej zapłaty czynszu, gdy udowodni to dokumentem, co okazało się w praktyce najczęściej niemożliwe. Dlatego też - w ten uboczny sposób - doszło w latach 1792-1973 do faktycznego nadania ziemi chłopom; likwidacji wielkiej własności ziemskiej. Ponadto skonfiskowano i rozprzedano ziemię kościelną i majątki emigrantów, przeprowadzając reformę rolną, znosząc przy okazji tytuły szlacheckie;
• wprowadzono zmiany w zarządzie terytorialnym kraju. Zunifikowano podziały terytorialne, dzieląc Francję na jednolite w całym państwie jednostki podziału terytorialnego, w sposób racjonalny. Wprowadzono dystrykty, kantony, departamenty i gminy; z obieralnymi władzami lokalnymi (radami municypalnymi z merami i rady departamentalne z dyrektoriatami). Zniesiono zarazem różnorodne lokalne przywileje nadane jeszcze w czasach średniowiecza poszczególnym miastom, czy regionom;
• W wymiarze sprawiedliwości zaprowadzono jednolite sądownictwo powszechne, zasadę niezawisłości sędziów i niezależności sądów; instancyjności; obieralności sędziów; instytucję sędziów pokoju i ławy przysięgłych. Zniesiono sądownictwo stanowe, wprowadzono odrębne sądy cywilne i karne (sądy pokoju, trybunały departamentu, sąd kasacyjny).
• W sprawach wyznaniowych doszło do równouprawnienia protestantów i Żydów. Skonfiskowano majątki kościelne, zakony i szkoły kościelne (ogłaszając, iż są siedliskiem nastrojów kontrrewolucyjnych i ciemnoty). Uchwalono tzw. "konstytucję cywilną kleru", nowy podział na diecezje, ogłoszono prawo mieszkańców do wyboru arcybiskupów, biskupów i proboszczów, wprowadzono śluby cywilne, rozwody, świeckie sądownictwo w sprawach małżeńskich, a sprawy stanu cywilnego oddano w ręce władz gminnych;
• Zmiany zaszły w gospodarce: Zniesiono cła wewnętrzne, cechy i monopole w handlu zagranicznym;
• Pod względem podatków zakazano ich dzierżawy, a także zniesiono feudalne przywileje podatkowe. Podłożono podwaliny pod powszechny system podatkowy oparty na podatkach bezpośrednich. Likwidowano natomiast - z przyczyn politycznych - znienawidzone przez ludność podatki pośrednie (zwłaszcza podatek od soli);
• Dążono do przemiany prawa, skodyfikowania prawa cywilnego, zmiany procedury karnej (w 1789 roku), kodeksu karnego i postępowania karnego (w roku 1791).

Konstytucja z 1793 roku (jakobińska)

W roku 1793 została uchwalona tzw. Konstytucja jakobińska, która miała wprowadzić ustrój republiki demokratycznej. Jej integralną częścią była zmieniona "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela", w swej nowej wersji silnie podkreślająca zasady równości, prawa do pracy, opieki publicznej i oświaty. Zmieniono charakter prawa własności, a opór przeciwko uciskowi miał być obywatelskim obowiązkiem, a nie tylko prawem, z którego obywatele mogli, ale nie musieli skorzystać. Odwołano się także do zasad demokracji bezpośredniej i instytucji referendum ludowego, odrzucając zasadę trójpodziału władz na rzecz zasady koncentracji władzy państwowej. Szerokie kompetencje powierzono zgromadzeniom pierwiastkowym (wybór posłów, urzędników, sędziów, inicjatywa ustawodawcza, prawo weta, przedstawianie kandydatów do Rady Wykonawczej, rozpatrywanie projekty ustaw). Zakładano tym samym istnienie prymatu władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Konstytucja ta jednak nigdy nie weszła w życie.

Wykonywanie funkcji władzy ustawodawczej powierzono Ciału Ustawodawczemu. Kadencja tego jednoizbowego parlamentu miała trwać tylko rok czasu a deputowani mieli być wybierani w wyborach równych, jawnych i kolektywnych (tj. przez obywateli zebranych na zgromadzeniach pierwiastkowych. Dodatkowo cenzus wieku obniżono do 21 lat. Jak widać były to dość oryginalne rozwiązania.

Władzę wykonawczą miała spełniać Rada Wykonawcza, tj. kolegialny rząd republiki powoływany przez Ciało Ustawodawcze spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenia pierwiastkowe. Rada miała stanowić jedynie "ramię wykonawcze" parlamentu. Kadencja członków Rady miała wynosić tylko 2 lata. Sama Rada liczyć miała 24 członków, a co roku miała ustępować połowa z nich.

W trakcie rewolucji po zamknięciu Stanów Generalnych i zakończeniu pracy Zgromadzenia Ustawodawczego nastąpiły rządy Konwentu. W tym czasie rozwijały się tendencje rewolucyjne m.in. zniesiono monarchię i proklamowano republikę; wprowadzono nowy kalendarz rewolucyjny; świeckie akta stanu cywilnego; śluby cywilne i rozwody; zlikwidowano powinności chłopskie i przeprowadzono uwłaszczenie chłopów; zaprowadzono powszechną służbę wojskową; ogłoszono zniesienie niewolnictwa; dążono do wprowadzenia bezpłatnego nauczania; dokonano zmian w polityce religijnej państwa: promowano laicyzację i dechrystianizację, kult Istoty Najwyższej, prześladując kler i osoby wierzące (szczególnie katolików); usiłowano opanować chaos gospodarczy, wprowadzając ceny maksymalne, które jednak nie zapobiegły ani spekulacji, ani inflacji.

W okresie dyktatury jakobinów w latach 1793-1794 władzę powierzono specjalnym organom rewolucyjnym:

• Komitetowi Ocalenia Publicznego, który był głównym organem dyktatury jakobinów, sprawującym nadzór i kontrolę nad administracją publiczną. Kierował ponadto polityką wewnętrzną i zagraniczną oraz armią;
• Komitetowi Bezpieczeństwa Powszechnego - organowi policyjnemu, odpowiedzialnemu za utrzymanie porządku publicznego, ale i terror, oraz fizyczną likwidację przeciwników;
• Trybunałowi Rewolucyjnemu, który był sądem specjalnym.

Na prowincji działały kluby jakobinów, komisarze rządowi i lokalne komitety rewolucyjne, rozprawiające się z przeciwnikami i sprawujące terrorystyczne rządy.

W czasie rządów rewolucyjnych zawieszono obowiązywanie konstytucji, "Deklaracji Praw", swobód obywatelskich. Ogłoszono powszechną mobilizację militarną pod hasłem "ojczyzna w niebezpieczeństwie", broniąc się przed wojskami pruskimi i austriackimi, atakującymi Francję. Jednocześnie scena polityczna - opanowana przez jakobinów, sprawujących dyktatorską władzę - była targana stałymi konfliktami. Ścierały się ze sobą różne odłamy rewolucjonistów (sankiulotów, żyrondystów). Na prowincji wybuchały bunty rojalistów, podsycane przez angielskich szpiegów. Z Francji uciekali przeciwnicy rewolucji, szczególnie arystokraci, których majątki konfiskowano. Społeczeństwo było coraz bardziej zmęczone rewolucyjnym chaosem, z którego korzystały nowe elity - skorumpowane, zdemoralizowane, wykorzystujące hasła rewolucji do załatwiania swoich prywatnych interesów.

Konstytucja z 1795 roku (dyrektorialna)

Wreszcie, gdy "rewolucja zaczęła pożerać własne dzieci" część dawnych rewolucjonistów obaliła dyktaturę Robespierre`a, uchwalając w 1795 roku kolejną konstytucję: Konstytucję dyrektorialną. Do głosu doszły wówczas czynniki konserwatywne. Zmieniono gruntownie Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, ograniczono zakres swobód obywatelskich, praw i wolności na rzecz podkreślenia obowiązków obywateli. Uważa się, iż była to konstytucja zwycięskiej burżuazji, która zachowała pozory ustroju wolnościowego, np. nazewnictwo demokratyczne, zdobywając przewagę materialną, prawną, podporządkowując sobie wojsko, policję, administrację, szkolnictwo, powołała do życia republikę burżuazyjną.

Władzę ustawodawczą oddano w ręce Ciała Ustawodawczego, ale tym razem dwuizbowego, składającego się z Rady Pięciuset oraz Rady Starszych. Nazwy odzwierciedlały modę na sięganie do antyku, w tym przypadku starożytnej Grecji. Rada Pięciuset była izbą niższą, posiadającą inicjatywę ustawodawczą; natomiast Rada Starszych to izba wyższa, wyposażona w weto zawieszające wobec projektów Rady Pięciuset.

Wybory - zgodnie z konserwatywnymi tendencjami - były pośrednie (dwustopniowe) i cenzusowe z wysokim cenzusem majątkowym i wieku. Wyborcy wybierali deputowanych na zgromadzeniach pierwiastkowych, a potem zgromadzeniach elektoralnych.

Organem władzy wykonawczej był dyrektoriat - kolegialna głowa państwa, składająca się z pięciu osób wybieranych na 5 lat, przez Radę Starszych spośród kandydatów Rady Pięciuset. Wprowadzono też system rotacji, tj. co roku miał ustępować jeden z dyrektorów. Dyrektorzy mieli być odpowiedzialni konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu.

Rządy dyrektoriatu nie przyniosły uspokojenia sytuacji politycznej. Owszem zapewniły przewagę polityczną burżuazji, przywróciły swobody ekonomiczne i zliberalizowano handel. Zerwano z praktyką terroru, ale rządzący balansowali między jakobinami a rojalistami. W międzyczasie stłumiono komunistyczny spisek Babeufa. Częste przewroty polityczne dezorganizowały kraj a rozprężona, nieudolna i skorumpowana administracja nie zapewniała sprawnych rządów. Sukcesy na frontach wojny z koalicją przyniosły wzrost znaczenia armii a wśród społeczeństwa żywa stała się tęsknota za rządami "silnej ręki". W tym sprzyjającym dla siebie klimacie politycznym kolejnego przewrotu dokonał Napoleon Bonaparte, wprowadzając dyktaturę.

Konstytucja z 1799 (konsularna)

Wymieniona w nagłówku konstytucja została napisana pod dyktando Napoleona i miała utwierdzić jego wszechwładzę we francuskim państwie. Brakowało w niej - co oczywiste - "Deklaracji Praw...", a wprowadzony system rządów był dyktaturą. Napoleon przejął całość władzy, ale zachował pozory republikańskie, np. sprawowania rządów jednostki z woli narodu, tytuł I konsula (wzorem Cezara w starożytnym Rzymie) a od 1804 "cesarza Francuzów".

Funkcje władzy ustawodawczej powierzono czterem organom, celowo nie tworząc jednego ciała parlamentarnego, które mogłoby zagrozić pozycji Napoleona. Zarazem organy te liczące wielu członków, pozwalały jednocześnie na lukratywne rozdawnictwo stanowisk i opłacenie tym samym z pieniędzy publicznych popleczników Napoleona. Rozdzielono jednocześnie - w sposób niespotykany - czynności debatowania oraz głosowania nad projektami ustawodawczymi. Rada Stanu - stworzona na wzór rady królewskiej opracowywała projekty ustaw, a jako organ centralny pełniła także funkcje sądowe i administracyjne. Trybunat dyskutował nad projektami ustaw a Ciało Ustawodawcze głosowało. Senat natomiast mógł zmieniać Konstytucję poprzez akty zwane senatus consulte, orzekał o zgodności z Konstytucją projektów ustaw, czuwał nad nominacją członków Trybunatu i Ciała Ustawodawczego. Swój skład uzupełniał poprzez kooptację.

Pełnię władzy wykonawczej posiadał Napoleon, początkowo jako I konsul a od 1804 roku cesarz. W okresie konsulatu formalnie władzę pełniło trzech konsulów, z czego dwóch posiadało tylko głos doradczy. Pierwszy konsul - Napoleon Bonaparte posiadał władzę praktycznie absolutną. Przysługiwały mu uprawnienia prawodawcze, nominacje członków izb ustawodawczych, wyłączna inicjatywa ustawodawcza, prawo wydawania dekretów i dokonywania wykładni prawa. On mianował urzędników a ministrowie byli wykonawcami jego woli. Zachowywał kontrolę nad budżetem, dowodził armią, kierował polityką wewnętrzną i zewnętrzną. Będąc głową państwa mianował sędziów i korzystał z prawa łaski. Chcąc legitymizować swoją władzę odwoływał się do plebiscytów, przeprowadzanych w sposób przypominający referenda białoruskiego prezydenta Łukaszenki.

Dopiero po klęsce pod w bitwie pod Lipskiem, w Akcie dodatkowym do konstytucji z 1815 roku, w czasie tzw. "100 dni" a w obliczu totalnej klęski Napoleon obiecał demokratyzację państwa. Były to jednak czcze obietnice, mające na celu zdobycie popularności politycznej, wykorzystanie nastrojów antyburbońskich i pozyskanie ochotników do armii.

Faktycznie nie obowiązywały prawa obywatelskie, np. swobody prasy, zgromadzeń, stowarzyszeń, tajemnica korespondencji. Budowano państwo policyjne, tłumiąc wystąpienia opozycji, fałszując wybory i plebiscyty, a wyborcy mogli głosować tylko na kandydatów umieszczonych na tzw. ("listach zaufania"). Dlatego Jan Baszkiewicz pisał o systemie fikcji ustrojowych Napoleona (systemie pozorów, politycznej hipokryzji): fikcji republikanizmu, demokracji, parlamentaryzmu, wyborów, kolegialności oraz atrapie samorządu terytorialnego. Odebrano obywatelom wolności polityczne, ale jednocześnie zagwarantowano zdobycze rewolucji: równość wobec prawa i nietykalność prawa własności. Zabezpieczono przewagę społeczną burżuazji, która popierała silne i stabilne rządy Napoleona, gwarantujące jej stały wzrost dochodów (przynajmniej w czasie, gdy odnosił zwycięstwa na frontach). Zagwarantowano również prawo własności dla chłopów, którzy obawiali się odebrania im ziemi otrzymanej w czasie rewolucji. Dzięki temu to chłopstwo stało się jedną z tych warstw społecznych, w której legenda napoleońska utrzymywała się najdłużej. Umożliwiono także powrót emigrantom i budowano nowe elity władzy, tworząc grupę arystokracji napoleońskiej, wymyślając ceremoniał cesarski i tytuły szlacheckie. Przy tym dochodziło do nieopisanego marnotrawstwa pieniędzy publicznych a ciągłe wojny pochłaniały znaczną część budżetu, nie mówiąc o stratach ludzkich. Obraz rozrzutności Napoleona, jego rodziny i dworu namalował w swoich pamiętnikach (raczej nieświadomie) Louis Constant Wairy - kamerdyner cesarza. Z kart jego pamiętnika można wręcz wywnioskować, iż dworzanie rozwinęli cały przemysł "seksualny", polegający na dostarczaniu Napoleonowi oraz jego marszałkom kobiet do towarzystwa. Uderzające jest również lenistwo umysłowe cesarskiego otoczenia oraz brak pohamowania w finansowaniu zachcianek z pieniędzy podatników. Nie można jednakże zapominać o wkładzie Napoleona w rozwój infrastruktury państwa, zwłaszcza budowę dróg bitych; rozbudowie racjonalnej administracji terytorialnej po okresie rewolucyjnego chaosu oraz kodyfikacji prawa.

Reformy Napoleona

• zaprowadzenie silnej władzy wykonawczej głowy państwa przeważającej nad ustawodawczą, który to model przewagi głowy państwa - monarchy, był powielany w państwach podbijanych lub tworzonych w obrębie "Wielkiego Cesarstwa" (Grand Empire), np. Księstwie Warszawskim.
• utrwalenie podstawowych urzędów centralnych takich jak rada ministrów, rada stanu, izba obrachunkowa
• nowy, racjonalny podział administracyjny kraju:

1. departament (z prefektem*)
2. okręg (z podprefektem)
3. gmina (z merem na czele).

Kantony utrzymano dla celów administracji sądowej i skarbowej.

• reforma administracji zgodnie z zasadą centralizmu (ustawy z 17 lutego 1800 r.) zastąpiono organy kolegialne organami jednoosobowymi. Urzędnicy pochodzili z nominacji rządowej, byli odpowiedzialni przed przełożonymi.
• wprowadzenie korpusów służby cywilnej.
• ograniczenie samorządu terytorialnego: rady departamentalne (prefekturalne) przy prefektach, rady okręgowe przy podprefektach, rady gminne przy merach. Merowie nie byli wybierani przez obywateli lecz mianowani, podobnie jak rady gminne. Był to przykład dekoncentracji administracji publicznej autorytarnego państwa (mimo zachowania republikańskich form) [S. Wykrętowicz].
• reforma sądownictwa: sędziowie pokoju -> trybunały -> trybunał apelacyjny -> trybunał kasacyjny + sądownictwo administracyjne i wojskowe. Wprowadzenie nominacji sędziowskich i nieusuwalności sędziów, ograniczenie instytucji ławy przysięgłych (pozostała ława przysięgłych w sprawach karnych).
• kodyfikacja prawa: Kodeks Cywilny (1804), Kodeks postępowania cywilnego (1806), Kodeks handlowy (1807), Kodeks karny (1810), Kodeks postępowania karnego (1808).
• konkordat (1801): nowy podział na diecezje, mianowanie biskupów przez cesarza, uznanie konfiskaty majątków kościelnych w czasie rewolucji.
• uporządkowanie systemu pieniężnego.
• system oświaty: system edukacji elitarnej, ograniczenie szkolnictwa prywatnego, tworzenie struktury uniwersytetów i szkół średnich.

* Prefekt: był reprezentantem rządu w departamencie, realizował politykę rządu, skupiał w swoim ręku działalność administracyjną, oprócz wymiaru sprawiedliwości, spraw wojskowych, poczty i szkolnictwa, służbowo podlegał ministrowi spraw wewnętrznych.

Karta Konstytucyjna z 4 lipca 1814 r.

Po klęsce Napoleona władzę we Francji objął Ludwik XVIII Burbon. Nadał on obywatelom konstytucję, którą dlatego nazywamy "oktrojowaną". Zerwano z teorią suwerenności narodu i trójpodziału władzy. Suwerenem był król, którego władza miała pochodzić od Boga (zgodnie z zasadą legitymizmu). Konstytucja potwierdzała jego wyjątkową pozycję (tzw. "czwartej władzy" - nadrzędnej, apolitycznej), wprowadzając ustrój monarchii konstytucyjnej.

Mimo wprowadzenia monarchicznego ustroju uznano nieodwracalność przemian rewolucyjnych. Zapewniono tym samym lojalność warstw posiadających wobec monarchii. Burżuazja zachowała bowiem w pamięci dramat rewolucji i klęki wojenne Napoleona, który rozczarował swoich zwolenników tym, że wskutek niepohamowanych ambicji panowania nad Europą zniweczył osiągnięcia gospodarcze pierwszego okresu swoich rządów, a także doprowadził Francję na skraj katastrofy politycznej i gospodarczej. Tron monarszy miał opierać się na sojuszu arystokracji (zarówno starej przedrewolucyjnej, jak i nowej - napoleońskiej) z bogatą burżuazją.

Przywrócono dlatego swobody obywatelskie (równość wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania, wolność prasy) i zachowano kapitalistyczne prawodawstwo napoleońskie, ale uprzywilejowano religię katolicką, przywrócono tytuły szlacheckie, zapewniając przewagę burżuazji w społeczeństwie.

Władza wykonawcza leżała w ręku króla: Ludwika XVIII a potem Karola X. Powrócono do dawnego tytułu monarszego: "króla Francji i Nawarry". Król miał być święty, nietykalny, nieodpowiedzialny i nieusuwalny. Był suwerenem, skupiającym całość władzy wykonawczej, tj.: sprawy wewnętrzne, zewnętrzne, powoływanie i odwoływanie ministrów, mianowanie urzędników, nadawanie stopni wojskowych i tytułów szlacheckich. Ponadto uprawnienia prawodawcze: wyłączną inicjatywę ustawodawczą, wydawanie ordonansów (aktów zmieniających konstytucję), sankcjonowanie i ogłaszanie ustaw, zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie izb parlamentu, mianowanie parów (członków izby wyższej parlamentu). Uprawnienia władzy sądowniczej: mianowanie sędziów. Mówiono, iż od króla "wypływa cała sprawiedliwość". Król też wypowiadał wojnę, zawierał pokój i podpisywał umowy międzynarodowe.

Ministrowie byli odpowiedzialni przed królem za swoją politykę, ale także odpowiedzialni konstytucyjnie. Mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przez Izbę Deputowanych, a sądzeni przez Izbę Parów. Wprowadzono także zasadę kontrasygnaty, zdejmując z monarchy odpowiedzialność za delikty konstytucyjne.

Władzę ustawodawczą powierzono dwuizbowemu parlamentowi. Dzielił się na Izbę Deputowanych i Izbę Parów. Izba Deputowanych była izbą niższą, wyłanianą w wyborach bezpośrednich i jawnych, cenzusowych z wysokim cenzusem majątkowym i wieku. Od 1820 roku wprowadzono dodatkowo wybory pluralne. Izba Parów była izbą wyższą, złożoną z parów (na wzór angielskiej Izby Lordów), tj. dziedzicznych lub dożywotnich arystokratów, mianowanych przez króla. Na jej czele stał kanclerz.

Władza parlamentu była mocno ograniczona pozycją króla. Izby nie posiadały inicjatywy ustawodawczej, a ministrowie nie byli odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Zaś Izba Parów była ostoją konserwatyzmu.

Konstytucja 1814 r. jako wzór konstytucji monarchicznej

Konstytucję z 1814 roku uznaje się za wzór konstytucji monarchicznej, ponieważ:

• była kompromisem między władzą króla (tkwiącą korzeniami w absolutyźmie), a prawami politycznymi porewolucyjnego i post-napoleońskiego, kapitalistycznego społeczeństwa,
• zapewniała rządy osobiste króla,
• a jednocześnie prawa i swobody obywatelskie,
• wprowadzała dwuizbowy parlament z arystokratyczną izbą wyższą i izbą niższą pochodzącą z cenzusowych wyborów, gwarantujących przewagę polityczną burżuazji,
• rząd i ministrowie byli podporządkowani królowi.

Tekst źródłowy

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r.

Art. I. Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swych prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu.
Art. II. Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi.
Art. III. Źródło wszelkiej władzy spoczywa w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która nie pochodziłaby wyraźnie od Narodu.
Art. IV. Wolność polega na możności czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu; w ten sposób wykonywanie praw naturalnych każdego człowieka nie ma innych granic niż te, które zapewniają korzystanie z takich samych praw innym członkom społeczeństwa. Granice te może określać tylko ustawa.
Art. V. Ustawa ma prawo zakazywać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa. Wszystko, co nie jest zabronione przez ustawę, nie może być zakazane i nikt nie może być zmuszony do czynienia tego czego ustawa nie nakazuje.
Art. VI. Ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo brać udział osobiście lub przez swych przedstawicieli w ich tworzeniu. Ustawy muszą być jednakowe dla wszystkich zarówno gdy chronią, jak też gdy karzą. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i urzędów publicznych; wedle swoich uzdolnień z zachowaniem takich tylko różnic, które wynikają z ich cnót i talentów.
Art. VII. Nikt nie może być oskarżonym, aresztowanym ani więzionym, poza wypadkami określonymi ściśle przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ktokolwiek będzie zabiegał o wydanie samowolnych rozkazów, sam je wydawał, wykonywał lub ich wykonanie nakazywał, winien być karany. Każdy jednak obywatel, wezwany czy ujęty w imię prawa obowiązany jest do natychmiastowego posłuszeństwa i staje się winnym w razie stawiania oporu.
Art. VIII. Ustawa może wprowadzać jedynie takie kary, które są ściśle i oczywiście konieczne. Nikt też nie może być karany inaczej, jak tylko na podstawie ustawy uchwalonej i publicznie ogłoszonej przed popełnieniem przestępstwa w sposób przepisany ustawy, gdy ta ustawa została zastosowana w sposób zgodny z prawem.
Art. IX. Każdy jest uważany za niewinnego, dopóki nie zostanie uznany za winnego. Jeśli zachodzi konieczność jego zatrzymania i uwięzienia, to wszelkie środki, które nie są niezbędne do zabezpieczenia jego osobistej odpowiedzialności, są surowo zabronione.
Art. X. Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swych przekonań, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zakłócało ustawą zakreślonego porządku publicznego.
Art. XI. Wolna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka. Każdemu obywatelowi zatem wolno przemawiać, pisać i drukować swobodnie z tym jednak zastrzeżeniem, że za nadużycie tej wolności odpowiadać będzie w wypadkach, przewidzianych przez ustawę.
Art. XII. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza konieczność istnienia publicznej siły zbrojnej. Ta siła jest więc ustanowiona w interesie ogółu, a nie dla wygody tych, którym została powierzona.
Art. XIII. Celem utrzymania władzy publicznej i ponoszenia wydatków na administrację niezbędny jest podatek powszechny. Musi być on równo rozdzielony między wszystkich obywateli stosownie do ich możliwości.
Art. XIV. Wszyscy obywatele mają prawo bezpośrednio lub przez swych przedstawicieli stwierdzać potrzebę nałożenia podatku powszechnego, wyrażać na niego zgodę w sposób swobodny, jako też określać jego wysokość, podstawę wymiaru, sposób ściągania oraz czas trwania.
Art. XV. Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego zdawania sprawy z jego czynności urzędowych.
Art. XVI. Społeczeństwo, w którym rękojmie praw człowieka nie są zabezpieczone ani podział władzy nie jest ustalony, nie ma Konstytucji.
Art. XVII. Własność jest prawem świętym i nietykalnym. Nikt nie może zostać jej pozbawionym z wyjątkiem wypadków, gdy potrzeba ogółu, zgodnie z ustawą stwierdzona, niewątpliwie tego wymaga, ale tylko pod warunkiem słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania.
http://historia-online.pijarzy.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=183, http://ozymko.dzs.pl/teksty-zrodlowe/czasy-nowozytne/, http://pl.wikisource.org/wiki/Deklaracja_Praw_Człowieka_i_Obywatela

Kazusy

Rozwiąż podane kazusy z prawa rodzinnego, odwołując się do przepisów Kodeksu Napoleona. Tekst Kodeksu znajdziesz w bazie danych "Lex" (K.N.1808.1.1.3).

Kazus: Louis i Anne chcą zawrzeć związek małżeński. Louis ma lat 26 lat a Anne lat 19. Anne jest półsierotą, ponieważ jej ojciec zginął w czasie wojen napoleońskich. Czy mogą wziąć ślub, a jeśli tak, to jakie warunki muszą spełnić, by móc wziąć ślub?

wzór rozwiązania kazusu: Zgodnie z art. 144 mężczyzna może zawrzeć małżeństwo po ukończeniu lat 18, a kobieta lat 15. Mężczyzna przed ukończeniem lat 25, a córka przed ukończeniem lat 19 mają obowiązek wystąpić o zezwolenie rodziców na zawarcie małżeństwa (art. 148). Mężczyzna po ukończeniu lat 25 ma obowiązek prosić rodziców o "uroczysty akt uszanowania". (art. 151). Jeśli jeden z rodziców nie żyje, to wystarcza zgoda drugiego rodzica (art. 149). Dlatego też Luois i Anne mogą wziąć ślub, ale Louis powinien wystąpić o akt uszanowania od obojga rodziców, a Anne o zezwolenie matki.

Kazus nr 1:
Pierre ma 20 lat. Stracił ojca w bitwie pod Waterloo a matka zmarła na cholerę. Czy potrzebuje zgody na zawarcie małżeństwa, a jeśli tak, to czyjej?

Kazus nr 2:
Raphael wskutek zniszczenia swojego warsztatu w trakcie wojny znalazł się w biedzie. Jednocześnie jego syn Bartholomeus dorobił się na dostawach dla wojska. Czy Raphael ma prawo żądania alimentów od syna? Czy syn mógłby uwolnić się od płacenia pensji alimentarnej?

Kazus nr 3:
Anna żona Michela podarowała swojej siostrze zastawę stołową pod nieobecność męża. Mąż po powrocie z podróży stwierdził, że nie mogła tego zrobić bez jego zgody i zażądał zwrotu zastawy. Czy miał prawo tego żądać?

Kazus nr 4:
Mąż hrabiny Frenet notorycznie odwiedza domy publiczne, ale nie sprowadza kurtyzan do pałacu. Hrabina wniosła przeciwko niemu pozew o rozwód. Czy ma ku temu podstawy prawne?

Wybiórcze zestawienie historii Francji rewolucyjnej

Przyczyny rewolucji:

• społeczne: opór społeczny przeciwko władzy absolutnej / poczucie społeczeństwa o nadużyciach szlachty i wyższego kleru / dążenia polityczne mieszczaństwa, burżuazji, inteligencji / kryzys przestarzałej struktury stanowej społecznej / powstanie ostrych przeciwieństw klasowych / atmosfera buntu wśród ludności / chęć ograniczenia pozycji, przywilejów dworu królewskiego;
• polityczne: opozycja parlamentów / rewolta stanów uprzywilejowanych / zablokowanie reform przez dwa pierwsze stany i dwór królewski / upadek administracji prowincjonalnej / niezdecydowanie króla przy zachowaniu formy rządów osobistych;
• ekonomiczne: katastrofa gospodarcza / spadek produkcji przemysłowej / ucisk podatkowy / ruina finansów państwa / marnotrawstwo pieniędzy publicznych / bezrobocie / głód / klęska nieurodzaju / drożyzna żywności / bankructwa manufaktur / bezrobocie / bieda wśród klas niższych;
• kulturowe: szerzenie się haseł oświeceniowych / kryzys moralny monarchii absolutnej / wpływ intelektualny rewolucji amerykańskiej.

lata 1774 - 1788

• 1774: początek panowania Ludwika XVI
• 1785 - 1786: afera naszyjnikowa: Jeanne de la Motte - Valois, Cagliostro, kardynał de Rohan
• 1787 - 1789: "rewolta uprzywilejowanych" - próby nałożenia nowych podatków - spór króla z parlamentami
• 1787: zwołanie Zgromadzenie Notablów, fiasko wprowadzenia powszechnego podatku gruntowego, usunięcie z dworu Filipa Égalité
• maj 1788: rozwiązanie parlamentu paryskiego
• 7 czerwiec 1788: „dzień dachówek” w Grenoble
• 14 czerwiec 1788: zebranie stanów prowincjonalnych Delfinatu w Grenoble

1789 początek rewolucji

• 24 styczeń: ogłoszenie zwołania Stanów Generalnych
• 5 maj: zebrały się Stany Generalne (kampania wyborcza, "kajety skarg")
• 17 czerwiec: deputowani stanu trzeciego uznają się Zgromadzeniem Narodowym, unieważnienie instrukcji poselskich, uchwalenie immunitetu poselskiego
• 20 czerwiec: przysięga w sali do gry w piłkę
• 22 czerwiec: deputowani kleru przyłączyli się do stanu trzeciego
• 27 czerwiec: król zatwierdza Zgromadzenie Narodowe, stany łączą się w jedno zgromadzenie
• 9 lipiec: Zgromadzenie Narodowe uznaje się Konstytuantą
• 11 lipiec: demonstracje w Paryżu
• 14 lipiec: zdobycie Bastylii
• lipiec - sierpień: "Wielka trwoga" i rewolucja municypalna
• 4/5 sierpień: "szalona noc" w Zgromadzeniu Narodowym, Konstytuanta znosi przywileje stanowe (według podziału na feudalizm dominujący i feudalizm kontraktujący)
• 26 sierpień: "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela"
• październik - listopad: sekularyzacja dóbr kościelnych i rozpoczęcie ich sprzedaży jako dóbr narodowych
• 22 grudzień: ustalenie prawa wyborczego, cenzus majątkowy, podział obywateli na czynnych i biernych

rok 1790

• 13 luty: kasata zakonów
• kwiecień: tolerancja religijna
• 12 lipiec: „konstytucja cywilna” kleru, dostosowanie granic diecezji, wybór proboszczów i biskupów, zniesienie kapituł katedralnych
• 13 kwiecień: bulla papieża Piusa VI "Caritas"

rok 1791

• czerwiec: nieudana ucieczka króla
• 14 czerwiec: ustawa Le Chapeliera
• 3 wrzesień: uchwalenie Konstytucji
• 14 wrzesień: król zaprzysięga Konstytucję
• 27 wrzesień: równouprawnienie Żydów
• 30 wrzesień: koniec obrad Konstytuanty
• 1 październik: pierwsze posiedzenie Legislatywy (Zgromadzenia Prawodawczego) - felianci - jakobini - centrum - konflikt Zgromadzenia z królem - konflikt Zgromadzenia z komuną Paryża - konflikt między jakobinami a żyrondystami

rok 1792

• 20 kwiecień: rewolucyjna Francja wypowiada wojnę Austrii, a następnie Prusom
• 11 lipiec: uchwała „ojczyzna w niebezpieczeństwie”
• 14 lipiec: "Marsylianka" hymnem narodowym
• 25 lipiec: odezwa księcia brunszwickiego Karola Wilhelma Ferdynanda
• 3 sierpień: wniosek o detronizację króla
• 9 sierpień: sankiuloci i jakobini tworzą Komunę Paryża, konflikt Komuny z monarchistyczną Legislatywą i żyrondystami
• 10 sierpień: uwięzienie króla i zawieszenie go w czynnościach, powołanie Komitetu Wykonawczego z Dantonem, represje wobec przeciwników rewolucji
• wrzesień: wkroczenie wojsk koalicji do Szampanii, masakry wrześniowe (septembryzacja), rozwiązanie Legislatywy, wybory do Konwentu (10 % frekwencja)
• 20 wrzesień: pierwsze posiedzenie Konwentu - jakobini - żyrondyści - bagno
• 21 - 25 wrzesień: zniesienie monarchii, Konwent ogłasza Francję republiką, wprowadzenie nowego kalendarza, akt stanu cywilnego, ślubów cywilnych i rozwodów
• 30 wrzesień: Konwent zakazuje kobietom zakładania klubów i stowarzyszeń, prowadzenia działalności politycznej
• 3 listopad: ścięcie de Gouges "pierwszej francuskiej feministki"
• rok 1792: klęski wojenne, chaos gospodarczy, głód, nędza, spekulacja, wrzenie rewolucyjne...

rok 1793: dyktatura jakobińska

• 16 - 18 styczeń: głosowanie w Konwencie nad wyrokiem śmierci dla króla
• 21 styczeń: ścięcie Ludwika XVI (obywatela Kapet)
• luty: zwiększenie armii rewolucyjnej
• marzec: powstanie w Wandei, powołanie Nadzwyczajnego Trybunału Karnego
• kwiecień: powołanie Komitetu Ocalenia Publicznego i Komitetu Bezpieczeństwa Powszechnego
• maj: powstanie w Lyonie
• czerwiec: próba usunięcia Marata i Heberta, przewrót jakobiński, aresztowanie żyrondystów, ścięcie G. Dantona i Desmoulinse`a
• kwiecień 1793 – czerwiec 1794: Wielki Terror
• 24 czerwiec: uchwalenie Konstytucji jakobińskiej
• 13 lipiec: D`Armont morduje Marata
• 17 lipiec: Konwent uwłaszcza chłopów
• 10 sierpień: ogłoszenie Konstytucji za obowiązującą po przeprowadzonym referendum, przekształcenie Komitetu Ocalenia Publicznego w rewolucyjny rząd Robespierre`a
• 17 wrzesień: wydanie "dekretu o podejrzanych"
• 16 październik: ścięcie Marii Antoniny
• 8 grudzień: wprowadzenie wolności religijnej i rozdziału Kościoła od państwa, laicyzacja i dechrystianizacja, prześladowania księży
• rok 1793: konflikty społeczne, spiski opozycji rojalistycznej, walka z Kościołem, powstanie w Wandei, szuanów w Bretanii i Maine, katastrofa gosp., spekulacja, korupcja, terror...

rok 1794

• 4 luty: zniesienie niewolnictwa
• 5 kwiecień 1794: ścięcie Dantona
• 7 maj: zaprowadzenie kultu Najwyższej Istoty
• 27/28 lipiec 1794: aresztowanie i stracenie Robespierre`a

1795 - 1799: okres Dyrektoriatu

• kwiecień - maj 1795: rozruchy głodowe w Paryżu
• 8 czerwiec 1795: w więzieniu umiera Ludwik XVII
• 22 sierpień 1795: Konstytucja dyrektorialna
• 26 październik 1795 Dyrektoriat rozwiązał Konwent
• 9 wrzesień 1799: zamach Napoleona

1799 - 1814 / 1815: okres napoleoński

• 13 grudzień 1799: Konstytucja konsularna
• 1801: konkordat
• 4 sierpień 1802: senatuskonsultum, dożywotnia godność I konsula z prawem wyznaczania następcy, wprowadzenie Rady Prywatnej, prawo I konsula do zawierania umów międzynarodowych, zmiany konstytucji i prawa łaski, umożliwienie łączenia stanowisk konsula z senatorskimi - Napoleon "pierwszym senatorem
• 18 maj 1804: senatuskonsultum wprowadzające cesarstwo
• 2 grudzień 1804: koronacja Napoleona
• 1805: Napoleon przyjmuje tytuł króla Włoch
• 1806: powołanie Związku Reńskiego
• 1807: zniesienie Trybunatu
• 1810: małżeństwo Napoleona z Marią Luizą
• 1812: wyprawa na Moskwę
• 1813: "bitwa narodów" pod Lipskiem
• wojny rewolucyjnej Francji i wojny napoleońskie: I koalicja 1793 - 97 / II 1798 - 1802 / III 1803 - 05 / IV 1805 - 07 / V 1809 / VI 1813 - 1814 /
• 4 kwiecień 1814: Karta konstytucyjna Ludwika XVIII

1815 upadek Napoleona

• 1 marzec - 22 czerwiec: "Sto dni"
• 23 kwiecień: zapowiedź nowej konstytucji napoleońskiej, demokratyzacji państwa, rezygnacji z ustroju dyktatorskiego, przyjęcia trójkolorowej flagi
• 18 czerwiec: bitwa pod Waterloo
• 22 czerwiec: abdykacja
• grudzień 1815: rozstrzelanie Neya
• 5 grudzień 1821: Napoleon umiera na wyspie św. Heleny

Literatura

1. Baszkiewicz J., Cztery szanse Ludwika XVI 1774 - 1789, [w:] Francja - Polska XVIII - XIX w. Studia z dziejów kultury i polityki poświęcone Prof. Andrzejowi Zachorskiemu, ... 1983.
2. Baszkiewicz J., Ludwik XVI, wyd. 1983.
3. Brillant-Savarin A., Fizjologia smaku, Warszawa 1977.
4. Europa i świat w epoce napoleońskiej, red. M. Senkowska - Gluck, wyd. 1988.
5. Karpińska M., Królewskie "nic", czyli jak wybuchła rewolucja francuska, "Mówią Wieki" 2009, nr 7.
6. Marzęta D., Epoka napoleońska, wyd. 2000.
7. Sójka–Zielińska K. , Wielkie Kodyfikacje Cywilne XIX wieku, Warszawa 1973.
8. Tarle E., Napoleon, wyd. 1960.
9. Wairy C. L., Pamiętniki kamerdynera cesarza Napoleona I, przeł. T. Ewert, przedm. J. Skowronek, Czytelnik, Warszawa 1972.
10. Wheeler W., Listy szeregowca Wheelera, wyd. 1988.
11. Zahorski A., Napoleon, wyd. 1982.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści