Materiały do nauk administracyjnych/Konstytucjonalizm

Konstytucjonalizm

Konstytucje współczesne swoim rodowodem ideowym sięgają bezpośrednio do konstytucji przełomu XVIII i XIX w. Konstytucjonalizmem nazywamy zaś ówczesny ruch polityczny nadawania i uchwalania konstytucji (ustaw zasadniczych).

Podłoże doktrynalne

U podłoża doktrynalnego konstytucjonalizmu upatrujemy m.in.:

• krytykę absolutyzmu, jako hamulca rozwoju społecznego, politycznego, gospodarczego narodu,
• koncepcję prawa oporu wobec władców nierespektujących praw swoich poddanych. Co ważne obywatele mogli realizować prawo oporu także poprzez organizacje społeczne,
• humanizm, racjonalizm, pragmatyzm oraz indywidualizm,
• konsensus zakładający, iż zgoda jednostek, kompromis i dialog społeczny są fundamentami życia politycznego,
• doktrynę prawa natury, zgodnie z którą każdy człowiek ma święte niezbywalne prawa, np. prawo do życia, wolności i własności. Prawa te stały się kryterium odniesienia do poczynań władzy: jeśli władza łamała prawa naturalne stawała się władzą tyrańską, a obywatelom przysługiwało prawo jej obalenia,
• ukształtowanie się pojęć "narodu", "obywatela" i "suwerenności narodu". Dzięki temu ludzie z poddanych mieli stać się pełnoprawnymi obywatelami,
• teorię umowy społecznej (której propagatorem był Jan Jakub Rousseau), wedle której stosunki między rządzonymi, a rządzącymi miały opierać się na umowie, na mocy której jedni mieli podporządkowywać się drugim. Konstytucja miała wyrażać ideę umowę społeczną lub ją odnawiać. Koncepcja umowy społecznej umacniana była przez ideę kontraktualizmu, wedle której relacje między ludźmi miały opierać się na dobrowolnych umowach, kształtujących ich prawa i obowiązki;
• oświeceniową wiarę w postęp, rozwój nauki i empiryzm,
• popularność laicyzmu, krytyki Kościoła, religii, gdy wysuwano hasła walki z ciemnotą, zacofaniem i fanatyzmem religijnym. Rozpowszechniał się ateizm i deizm. Postulowano wprowadzenie rozdziału Kościoła od państwa, tolerancji religijnej i świeckiego nauczania.

Warto zastanowić się, dlaczego tak krytykowano religię i wiarę, a zwłaszcza Kościół katolicki. Kościół kojarzył się nierozerwalnie z monarchią absolutną, ponieważ wyższa hierarchia kościelna i kler stanowiły obok szlachty podporę tronu - ważną grupę społeczną na której opierała się władza monarsza i która czerpała profity z tej symbiozy. Doktrynerzy kościelni popierali w swych pismach ideę monarchii, w której władzę miał sprawować władca będący pomazańcem bożym, a jego władza pochodziła od Boga. Zdaniem krytyków Kościół stabilizował i utrwalał feudalny system społeczny i ustrój monarchii absolutnej. Stanowiska kościelne (zwłaszcza w znaczniejszych i bogatszych opactwach) były obsadzane przez króla w sposób często dowolny. Duchownymi zostawały osoby niewykazujące powołania, a ich styl życia nie przystawał do misji Kościoła. Ponadto ludność sprzeciwiała się opłatom i daninom kościelnym, zwłaszcza dziesięcinom. Upadł autorytet papiestwa, pogrążonego w konfliktach feudalnych na terenie Włoch i dbających o partykularne interesy swego państwa. Uważano, iż nauczanie kościelne jest sprzeczne z nauką, pogrążone w ciemnocie i zabobonach, pozwalających palić czarownice i torturować oskarżonych o czary. Domagano się świeckiego sądownictwa w sprawach małżeńskich i rodzinnych, traktując sądy kościelne za niesprawiedliwe i przekupne. Kościoły w krajach protestanckich były kościołami państwowymi, na czele których stali monarchowie. Zaś Cerkiew prawosławna była całkowicie podporządkowana caratowi. Stąd też krytyka feudalizmu i absolutyzm przeniosła się na niechęć wobec religii a Kościoła katolickiego w szczególności. Skoro bowiem sprzeciwiano się królom, to i kościołom. Ówcześni dogmaty religijne określali kłamstwami wymyślanymi dla bałamucenia ludu, który dzięki temu miał być posłuszniejszy swoim panom. Co więcej prawdy wiary stawały się dla nich zbędne, niepotrzebne, a wręcz szkodliwe. "Myśliciele Oświecenia nie szukali boskiego patronatu dla człowieka. W samym człowieku znajdowali siły zdolne do przezwyciężania dolegliwego dla niego zła". Przykładowo Paul d'Holbach uznał, iż dogmat życia wiecznego jest bezsensowny, a w dodatku "nie pozwala zająć się swym rzeczywistym szczęściem, myśleć o udoskonalaniu swoich instytucji, praw, moralności, wiedzy." Odrywa ludzi od problemów codzienności, skłaniając do zapominania o nich, a nie naprawy niesprawiedliwego systemu społecznego [R. Tokarczyk].

• fizjokratyzm, wolność handlu i rzemiosła,
• hasło wolności wyboru zawodu, połączoną ze zniesieniem feudalnej dziedziczności zawodu,
• koncepcję trójpodziału władzy Ch. L. Monteskiusza,
• upowszechnienie idei wolności i swobód obywatelskich (głoszonych np. przez Johna Locke`a): wolność (zniesienie poddaństwa), równość (zniesienie przywilejów stanowych, równość wobec prawa, powszechne sądownictwo), własność, szczęście, prawda, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, pokój, praworządność,
• prymat norm prawa pisanego, postulatu kodyfikacji prawa, pewności prawa i haseł nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege. Uważano, iż nikt nie może stać ponad prawem, a prawo ma być uchwalane przez naród,
• ideę pisanej konstytucji jako ustawy nadrzędnej,
• zasadę niezależności sądów i niezawisłości sędziów,
• koncepcję demokracji bezpośredniej.

Treść konstytucji

Konstytucja określa z zasady: zasady ustroju, katalog praw i obowiązków obywatelskich, kompetencje organów państwa i ich wzajemne relacje, granice władzy państwowej, podział terytorialny, zasady administracji publicznej (rządowej i samorządowej) oraz wymiaru sprawiedliwości.

Istotnym problemem pozostaje sposób konkretyzowania postanowień konstytucji przez ustawy szczególne.

Spory konstytucyjne XIX w.

Spory konstytucyjne XIX w. obracały się wokół następującego katalogu problemów:

• zakres praw obywatelskich i politycznych przysługujących obywatelom,
• model prawa wyborczego (kurialne, powszechne),
• prawa pracownicze,
• konflikty polityczne między chłopami i mieszczaństwem a szlachtą, jak również między robotnikami a burżuazją,
• obecność partii politycznych w życiu publicznym,
• dwuizbowość (bikameralizm) czy jednoizbowość (monokameralizm),
• status izby wyższej (arystokratyczna, federalna, reprezentacyjna, mieszana) i sposób jej wyłaniania (wybory, delegowanie przez ciała samorządowe, udział wirylistów, nominacja przez władcę, pełnienie mandatów przez członków dziedzicznych lub dożywotnich)
• wybór ustroju pomiędzy republiką czy monarchią,
• sposób powoływania głowy państwa i ustalenie jej uprawnień,
• pozycja władzy wykonawczej w stosunku do organów władzy ustawodawczej i jej uprawnienia ustawodawcze (inicjatywa ustawodawcza, prawo weta, sankcjonowanie ustaw parlamentu, możność wydawania rozporządzeń z mocą ustawy),
• odpowiedzialność polityczna przedstawicieli władzy wykonawczej (instytucja kontrasygnaty),
• stosunek państwa do kościoła,
• reforma sądownictwa, udział czynnika ludowego (ława przysięgłych, sędziowie pokoju), sądownictwo administracyjne,
• administracja centralistyczna czy decentralistyczna,
• pozycja samorządu terytorialnego (sposób wyłaniania, nadzór ze strony państwa, zakres zadań własnych),
• podział terytorialny,
• kodyfikacja prawa.

Na udział obywateli w sprawowaniu władzy miały wpływ instytucje demokracji bezpośredniej i pośredniej (przedstawicielskiej), kształt prawa wyborczego (wyborów bezpośrednich lub pośrednich - elektoralnych, równych lub nierównych - kurialnych i pluralnych), cenzusy wyborcze, sposobu głosowania (tajnego lub jawnego), ukształtowania okręgów wyborczych, sposobu liczenia głosów i walka o rozszerzenie praw wyborczych.

Stosunek państwa konstytucyjnego do Kościoła określany był poprzez relacje między monarchą lub rządem republikańskim a Kościołem. W państwach protestanckich kościoły były podporządkowane władzy królewskiej (były to tzw. kościoły państwowe). Silna była pozycja katolickich monarchów absolutnych i postabsolutnych, którzy w okresie absolutyzmu oświeconego podporządkowali Kościół państwu. Wówczas to propagowano ideę religii państwowej tak, by na czele kościoła stał władca. Doktryna oświecenia (wieku świateł) przyniosła natomiast tolerancję religijną (wprowadzoną np. w Prusach przez Fryderyka II). Państwo liberalne (wczesnokapitalistyczne) kontynuowało te tendencje, wpisując zasadę wolności wyznaniowej do ustaw zasadniczych. Nie można jednak zapominać o ograniczeniach, jakie napotykali innowiercy lub Żydzi w państwach konstytucyjnych XIX wieku.

Stosunek ten był regulowany konkordatem, który miał wówczas charakter umowy międzynarodowej (między państwem a Watykanem), jednostronnego aktu państwa lub przywileju ze strony papieża. We Francji natomiast, gdzie od rewolucji pojawiły silne tendencje laickie, doprowadzono na początku XX w. do rozdziału Kościoła od państwa. Koncepcja państwa laickiego znalazła również silny grunt w państwach obecnego Beneluksu.

Konstytucjonalizm monarchiczny i republikański

Wśród prądów konstytucyjnych można mówić o konstytucjonalizmie monarchicznym i republikańskim.

Konstytucjonalizm monarchiczny to kierunek doktrynalny, propagujący konstytucje utrzymujące monarchię, jako formę ustrojową. Takie ustawy zasadnicze mogły być oparte na:

• zasadzie monarchicznej (tu wzorcem była konstytucja Francji z 1814 r.)
  

Jak stwierdził Wojciech Witkowski, zasada monarchiczna podkreślała szczególną rolę władcy, który nadawał państwu konstytucję. Mógł ją zmienić i interpretował jej postanowienia. Panujący dokonywał samoograniczenia swoich uprawnień i on decydował o rozmiarach tego ograniczenia. Był "nosicielem suwerenności", nietykalnym i nieodpowiedzialnym a przed nim ponosili odpowiedzialność ministrowie [W. Witkowski].

• zasadzie suwerenności narodu, gdy wszystkie organy państwa były podporządkowane konstytucji, łącznie z dziedzicznym władcą, zaś źródło władzy upatrywano w woli narodu.

Kształtowała się w tym czasie również doktryna czwartej władzy, akcentująca nadrzędną pozycję monarchy w systemie ustrojowym państwa. Król miał czuwać nad zachowaniem niezależności, równowagi i harmonii między innymi organami państwowymi; nadzorować pozostałe organy, pilnować porządku w państwie, stać na straży konstytucji, reprezentować państwo na zewnątrz, symbolizować jego ciągłość i jedność narodu.

Natomiast cechą charakterystyczną konstytucjonalizmu republikańskiego było powoływanie przez obywateli najwyższych organów państwa (parlamentu i prezydenta) w wyborach. Dlatego też wskazuje się w nauce prawa konstytucyjnego na różnice między republiką a demokracją, czy republiką prezydencką a parlamentarno-gabinetową.

---

Powrót do spisu treści