Materiały do nauk administracyjnych/Prusy w XIX wieku

Prusy w XIX wieku: reformy Steina i Hardenberga

Prusy w trakcie wojen napoleońskich znalazły się na krawędzi upadku. Wyszły z klęski dzięki szeroko zakrojonym reformom, które do historii przeszły pod mianem reform Steina & Hardenberga, od nazwisk dwóch ministrów. Do wyprowadzenia Prus na drogę reform przysłużyli się m.in. Karl August von Hardenberg, Heinrich Friedrich von Stein, Wilhelm von Humboldt, Gerhard von Scharnhorst, Hermann von Boyen oraz Carl von Clausewitz. Reformy pchnęły Prusy z feudalizmu na drogę do kapitalizmu. Zniesiono różnice stanowe, zaprowadzono równość wobec prawa, ale nie naruszono podstaw absolutnej władzy króla, nie wprowadzono konstytucji, ani parlamentu. Prusy nadal były monarchią absolutną.

Wśród zmian można wymienić:

1. stworzenie Rady Ministrów (organu centralnego) na czele którego stał kanclerz i ministerstw: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości zamiast organów kolegialnych w typie dawnego Generalnego Dyrektorium. Wzorując się na Francji wprowadzono zasadę jednoosobowego kierownictwa. Rada Państwa miała mieć charakter doradczy.
2. samorząd dla miast: zniesienie podziału na miasta wolne i prywatne, odebranie organom miejskim (magistratom, senatom) kompetencji sądowych, podział miast na 3 kategorie wg liczby mieszkańców. Do kompetencji samorządu należało: zagospodarowanie przestrzenne (np. wytyczanie ulic), opieka społeczna, szkolnictwo, sprawy porządkowe, policyjne. Władze miejskie to rada miejska oraz magistrat na czele z burmistrzem lub nadburmistrzem. Rada była wybierana w głosowaniu bezpośrednim i tajnym, z wysokim cenzusem majątkowym (posiadacze nieruchomości, płacący wysokie podatki). Zarządzający magistratem pełnili swoje urzędy honorowo. Zachowano też silny nadzór państwa nad samorządem.
3. reformy chłopskie: tzw. pruska droga do kapitalizmu, czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa.
   1. 1799: zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach królewskich, początkowo dobrowolna od 1808 obowiązkowa,
   2. 1807: likwidacja poddaństwa, zależności osobistej, przywiązania do ziemi, dziedziczności poddaństwa, sądownictwa dominalnego,
   3. 1811 / 1816 / 1821 aż do 1865: stopniowe uwłaszczanie chłopów (nadanie ziemi przez nich uprawianej im na własność) za odszkodowaniem, to w formie nadziału ziemi, to w formie pieniężnej,
4. reformy społeczne: w 1807 roku zniesienie poddaństwa, przyznanie mieszczanom prawa nabywania ziemi, a szlachcie prawa wykonywania zawodów "mieszczańskich" (handel, prowadzenie przedsiębiorstw). W 1810 roku zniesienie cechów, czyli wprowadzenie faktycznej wolności rzemiosła, ponadto rozluźnienie gospodarki, swobodny obrót ziemią i częściowe równouprawnienie Żydów,
5. skarbowe: jednolite opodatkowanie całego społeczeństwa, likwidacja przywilejów szlachty, kleru i urzędników, różnic w opodatkowaniu miast i wsi, sekularyzacja majątków kościelnych (zwłaszcza kościoła katolickiego na Śląsku, księstw biskupa wrocławskiego w Nysie i Grodkowie), nowy system celny,
6. sądownictwa: oddzielenie sądownictwa od administracji, niezawisłe sądy, zgodnie z zasadą "państwa prawa",
7. wojskowe: powszechna służba wojskowa, zniesienie monopolu szlachty na piastowanie stopni oficerskich, wprowadzenie systemu przeszkalania rezerw (rezerwa i pospolite ruszenie), znoszenie kar cielesnych, umożliwienie awansu wojskowego w oparciu o zasługi, modernizacja armii,
8. zarządu terytorialnego: zniesienie kamer wojny i domen, wprowadzenie nowego i jednolitego podziału administracyjnego kraju, zespolenie Śląska z resztą kraju, zniesienie urzędu radcy skarbowego, przekształcenie urzędu landrata w samodzielnego zarządcę powiatu, utworzenie żandarmerii, wydawanie dzienników urzędowych,
9. szkolnictwa: wprowadzanie szkolnictwa powszechnego, trójstopniowego (szkoły ludowe -> gimnazja -> uniwersytety), likwidacja szkół stanowych, rozwój seminariów nauczycielskich, walka z analfabetyzmem, powołanie Uniwersytetu w Berlinie, przekształcenie Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie, Akademii Leopoldyńskiej we Wrocławiu i Uniwersytetu w Królewcu ("Albertiny").

Struktura zarządu terytorialnego była następująca:

prowincje - nadprezydent
               |
rejencje [obwody rejencyjne] - prezydent [prezes]
               |
powiaty - landrat [starosta]
               |
gminy wiejskie i miejskie - wójt

W XIX wieku w Prusach wykształcił się zawodowy i stały aparat urzędniczy; a urzędnicy posiadali wysoki statut społeczny. W porównaniu do innych państw, rekrutację kandydatów na urzędników prowadzono - w znacznie większym stopniu - na podstawie fachowości i wykształcenia (przede wszystkim znajomości prawa). Ustabilizowane w ramach absolutyzmu państwo pruskie zwano "Gesetzstaat".

Ocena "pruskiej drogi do kapitalizmu"

Tzw. pruska droga do kapitalizmu miała w XIX a nawet na początku XX wieku swoich zwolenników, jak i zagorzałych krytyków. Konserwatyści i liberałowie widzieli w niej pokojową transformację, która pozwoliła bez konfliktów klasowych przeprowadzić ewolucyjne zmiany na wsi, zarówno społeczne, jak i gospodarcze (w zakresie struktury agrarnej), prowadzące od feudalizmu do kapitalizmu.

Krytycy znajdowali się po lewej stronie sceny politycznej, szczególnie w szeregach komunistów. Lenin pisał:

Oceniając zadania socjal-demokratów w drugiej Dumie rosyjskiej i dążenia liberałów rosyjskich, znany marksista niemiecki Franciszek Mehring pisał, że liberalizm niemiecki już od 60 lat kroczy nędzną i haniebną drogą osłaniając się hasłem: "praca pozytywna". Kiedy latem 1789 roku Zgromadzenie Narodowe w ciągu jednej nocy dokonało wyzwolenia chłopów francuskich, genialnie sprzedajny awanturnik polityczny Mirabeau, największy bohater demokracji konstytucyjnej, ochrzcił to wydarzenie sławetnym powiedzonkiem: "ohydna orgia". Naszym zaś zdaniem (zdaniem socjaldemokratów) była to praca pozytywna. Natomiast wyzwolenie chłopów pruskich, wlokące się żółwim krokiem w ciągu 60 lat, od 1807 do 1865 r., okres, podczas którego brutalnie, bezlitośnie zniszczono niezliczoną ilość istnień chłopskich, było z punktu widzenia naszych liberałów "pracą pozytywną", o której też trąbią na wszystkie strony. Naszym zdaniem była to "ohydna orgia".

Władcy Prus XIX w.

• Fryderyk Wilhelm IV (1840-1861)
• Wilhelm I (1861-1888)
• Fryderyk III (1888)
• Wilhelm II (1888-1918)

Fryderyk III (1831-1888) król Prus, cesarz Niemiec; był znany ze swych liberalnych poglądów i niechęci do O. von Bismarcka, popularny w społeczeństwie, także dzięki zwycięstwom w wojnach z Austrią i Francją. Zmarł na raka krtani.Fryderyk III na Wikipedii...

Konstytucja z 1850 roku

Wiosna Ludów przyniosła rewolucyjną i liberalną konstytucję z przełomu 1848 i 1849 roku. Jednak Fryderyk Wilhelm IV cofnął wywalczone przez jego lud ustępstwa i nadał w 1850 nową konstytucję. Wówczas Prusy stały się monarchią konstytucyjną z silnymi rządami osobistymi króla, który rządził krajem w oparciu o sojusz burżuazji z junkierstwem a Prusy przeszły ewolucję od państwa policyjnego do "Gesetzstaat" - państwa ustaw oraz "Rechtstaat" - państwa prawa; mimo, iż nie wszyscy obywatele mogli cieszyć się równymi prawami, np. Polacy w Wielkopolsce, czy Francuzi w Alzacji i Lotaryngii lub też Duńczycy w Szlezwiku-Holsztynie. Sytuację ludności zamieszkałej państwo pruskie nie zmieniło włączenie Prus do Cesarstwa Niemieckiego (II Rzeszy). Stało się wręcz odwrotnie: to Prusy zdominowały inne państwa niemieckie kształtując oblicze Niemiec.

Król

Król Prus był to władca z łaski bożej, nietykalny i nieodpowiedzialny, któremu przysługiwała pełnia władzy wykonawczej. On to powoływał, odwoływał kanclerza i ministrów, oraz urzędników. Podlegały mu siły zbrojne, administracja, zarząd wewnętrzny i zewnętrzny krajem. Podpisywał umowy międzynarodowe, wypowiadał wojnę i zawierał pokój, wysyłał i przyjmował przedstawicieli dyplomatycznych, nadawał szlachectwo, ordery, odznaczenia wojskowe. W zakresie władzy ustawodawczej posiadał inicjatywę ustawodawczą, mianował członków izby panów, sankcjonował ustawy i wykonywał weto stanowcze; nakazywał ogłoszenie ustaw, wydawał rozporządzenia z mocą ustawy i rozporządzenia wykonawcze, zwoływał i zamykał posiedzenia izb, miał prawo rozwiązania Sejmu pruskiego. Ponadto miał udział w wykonywaniu władzy sądowniczej: mianował sędziów, nadzorował politykę ministra sprawiedliwości i stosował prawo łaski. Ministrowie z kanclerzem byli wykonawcami jego woli. Widać więc, iż pod przykrywką liberalnej konstytucji wprowadzono w Prusach państwo niemalże autorytarne.

Sejm Pruski

Władza ustawodawcza została powierzona Sejmowi Prus. Sejm ten był dwuizbowy, składał się z Izby Posłów oraz Izby Panów (arystokratycznej izby wyższej). Posłowie byli wybierani w wyborach niedemokratycznych, cenzusowych, pośrednich (elektoralnych), jawnych, ustnych i w dodatku kurialnych. Zaś "panowie" mianowani przez króla dożywotnio lub dziedzicznie.

Obywatelom Prus przysługiwały następujące prawa obywatelskie: równość wobec prawa, wolność osobista, osiedlania się, nietykalność mieszkania, tajemnica korespondencji, wolność słowa, wyznania, nauczania, stowarzyszeń oraz zgromadzeń.

Podział terytorialny, samorząd terytorialny i sądownictwo administracyjne

Zachodzące na siebie struktury podziału terytorialnego, samorządu terytorialnego oraz sądownictwa administracyjnego przedstawia poniższy schemat:

Literatura

1. Krasuski J., Historia Niemiec, wyd. 2008.
2. Mann G., Niemieckie dzieje w XIX i XX wieku, wyd. 2007.
3. Szwarc W., Model pruskiego sądownictwa administracyjnego w II poł. XIX w. na tle historycznym, "Annales UMCS" sectio G 1988, vol. 35.

Przypisy

---

Powrót do spisu treści