Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Człowiek - istota społeczna

Człowiek - istota społeczna

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • podać przykłady zbiorowości, grup, społeczności i wspólnot • scharakteryzować rodzinę i grupę rówieśniczą jako małe grupy • wyjaśnić na przykładach znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania • rozpoznać role społeczne, w których występujesz oraz związane z nimi oczekiwania • scharakteryzować - odwołując się do przykładów - wybrane warstwy społeczne, grupy zawodowe i style życia. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Człowiek - istota społeczna

Jednostka społeczna

Określenie człowieka w naukach społecznych. Jednostka jest niepowtarzalnym elementem, ale posiadającym cechy ukształtowane przez społeczeństwo w procesie socjalizacji.

Socjalizacja

Proces przystosowywania człowieka do życia w społeczeństwie.

Socjalizacja pierwotna

Zdobywanie podstawowej wiedzy i umiejętności w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości.

Socjalizacja wtórna

Zdobywanie umiejętności potrzebnych do spełniania coraz większej liczby ról społecznych. Trwa przez całe dorosłe życie. Jej przykładem jest następująca sytuacja: dziecko rozpoczynając naukę w szkole uczy się, że należy podnieść rękę by zabrać głos.

Rola społeczna

Funkcja, jaką człowiek spełnia w społeczeństwie (np. matka, ciotka, wolontariuszka, prezeska, koleżanka). Każdy odgrywa wiele ról społecznych jednocześnie (ok. 8 w ciągu dnia).

Konflikt ról społecznych

Sytuacja, w której jednostka musi przeciwstawić się zasadom przypisanym jednej z wypełnianych przez siebie ról, aby móc spełnić inną z nich.

Grupy społeczne

Socjologia

Nauka zajmująca się badaniem i opisywaniem grup społecznych.

Grupa społeczna

Zorganizowany zbiór minimum 3 osób, które są w jakiś sposób wyodrębnione od innych zbiorów osób, mają poczucie przynależności do grupy, posiadają podobne systemy wartości (lub wspólne interesy bądź cele) i wchodzą w relacje między sobą.

Relacje społeczne

Związki zachodzące między ludźmi. Dzielą się one na:

• więzi społeczne, czyli relacje między ludźmi mające charakter osobisty (bezpośredni) i emocjonalny (np. przyjaźń),
• stosunki społeczne, czyli relacje między ludźmi mające charakter pośredni i rzeczowy, tzn. ludzie są połączeni za pośrednictwem np. interesu, władzy, własności (np. władza rządu nad obywatelami).

W oparciu o różne rodzaje relacji społecznych, możemy wyróżnić różne rodzaje grup społecznych:

typ grupy	wspólnota	społeczność (zrzeszenie)	zbiorowość
typ relacji	więzi społeczne	stosunki społeczne	brak relacji społecznych

Biorąc pod uwagę inne czynniki (i pamiętając, że w oparciu o ten sam czynnik można stworzyć różnie nazywające się podziały), możemy stworzyć następującą klasyfikację grup społecznych:

1. ze względu na wielkość:
   • małe (istnieje w nich możliwość bezpośredniej komunikacji między wszystkimi członkami; np. rodzina),
   • duże (ich członkowie w większości nie znają się osobiście, ale mimo tego wszyscy identyfikują się z grupą - odczuwają przynależność do niej; np. naród),
2. ze względu na status prawny:
   • formalne (opierają się na relacjach szczegółowo opisanych, posiadają sztywną strukturę; np. naród polityczny),
   • nieformalne (między ich członkami istnieją związki emocjonalne, "luźne" - w grupie nieformalnej w człowieku widzi się człowieka, a nie tylko rolę, jaką ma spełniać; np. grupa koleżeńska),
3. ze względu na typ relacji społecznych:
   • pierwotne (między ich członkami istnieją silne związki emocjonalne, są niewielkie, panują w nich bezpośrednie kontakty, ich działalność obejmuje wiele dziedzin życia; np. rodzina),
   • wtórne (uczestnictwo w nich oparte jest bardziej na rozumie niż emocjach, można do nich w każdej chwili przystąpić i z nich wystąpić; np. klasa w szkole),
4. ze względu na otwartość na nowych członków:
   • otwarte (inaczej inkluzywne; takie, do których wstąpić może każdy; np. stowarzyszenie),
   • zamknięte (inaczej ekskluzywne; takie, do których wstąpić może tylko osoba spełniająca stawiane przez grupę warunki, wymagania; np. sekta),
5. grupy zadaniowe, czyli takie, które zostały powołane w celu realizacji konkretnego (raczej krótkoterminowego) celu; np. grupa realizująca projekt edukacyjny.

Społeczeństwo

Grupa ludzi stale przebywająca na określonym terytorium (np. państwa), posiadająca wspólną (podobną) kulturę i tożsamość (poczucie przynależności do tej samej grupy, identyfikowanie się ze sobą) oraz wytwarzająca relacje między swoimi członkami (głównie stosunki społeczne).

Rodzina

Rodzina

Mała, pierwotna, formalna (choć posiadająca również cechy grupy nieformalnej), zamknięta grupa społeczna, będąca jedną z najważniejszych grup ze względu na jej funkcje socjalizacyjne.

Modele struktury rodziny:

1. ze względu na wielkość (liczbę pokoleń):
   • rodzina wielopokoleniowa, czyli złożona z wielu pokoleń członków, o rozbudowanych i intensywnych kontaktach nawet między stosunkowo słabo spokrewnionymi osobami,
   • rodzina nuklearna, czyli złożona tylko z rodziców i dzieci,
2. ze względu na charakter relacji między członkami rodziny:
   • model tradycyjny (rodzina patriarchalna), w którym ojciec jest głową rodziny (najważniejszą osobą, podejmującą zasadnicze decyzje, ale i samodzielnie zapewniającą środki utrzymania), dużą rolę przywiązuje się do hierarchii wynikającej z płci i wieku,
   • model partnerski (rodzina partnerska), w którym oboje małżonków pracuje, wspólnie podejmuje decyzje,
3. ze względu na kompletność rodziny:
   • rodzina pełna, czyli złożona z obojga rodziców i dzieci,
   • rodzina niepełna, czyli złożona tylko z jednego rodzica i ewentualnie jego partnera/partnerki oraz dzieci.

Pokrewieństwo

Posiadanie wspólnych przodków.

Powinowactwo

Połączenie poprzez krewnych (przodków) współmałżonka.

Małżeństwo

Zalegalizowany (przez ślub) związek kobiety i mężczyzny.

Konkubinat

Nieformalny związek dwóch osób.

Związek partnerski

Funkcjonujący w niektórych państwach (lecz nie w Polsce) zalegalizowany związek dwóch osób (bez względu na płeć).

Struktura społeczna

Struktura społeczna

Układ relacji między jednostkami społecznymi (mikrostruktura społeczna) i między grupami społecznymi (makrostruktura społeczna).

Ruchliwość społeczna

Zmiana pozycji społecznej (na lepszą, mówimy wtedy o awansie społecznym, lub gorszą, co nazywamy degradacją społeczną);

Społeczeństwo otwarte

Takie społeczeństwo, w którym poziom ruchliwości społecznej jest wysoki.

Społeczeństwo zamknięte

Takie społeczeństwo, w którym poziom ruchliwości społecznej jest niski.

Rozwarstwienie społeczne

Poziom różnic (głównie w wysokości dochodów) między jednostkami (ludźmi) oraz całymi grupami społecznymi. Małe rozwarstwienie społeczne oznacza, że w społeczeństwie nie występują rażące różnice między statusem jednostek (np. bezdomność dotyka bardzo niewielką część populacji, ale nie ma też zbyt wielu miliarderów).

Podklasa

Grupa ludzi trwale społecznie wykluczonych (tzn. niekorzystających z osiągnięć społeczeństwa, nie tylko ze względu na brak pieniędzy, ale również mieszkanie na terenach "gorszych", niewyposażonych w kina, teatry, markowe sklepy). Tak zdefiniowana podklasa - wbrew nazwie - jest bardziej warstwą społeczną niż klasą.

Kasta

Zamknięta grupa społeczna charakteryzująca się dziedziczną przynależnością członków, zajmująca ściśle określoną (m.in. przez prawo i religię) pozycję w hierarchii społecznej. Pojęcie wywodzi się ze struktury społecznej Indii, ale bywa też używane metaforycznie, np. kasta prawników.

Pozycja społeczna (status społeczny)

Miejsce w hierarchii społecznej - miejsce, jakie jednostka zajmuje w społeczeństwie. Z zajmowanej pozycji społecznej wynika np. spełniania jakich zadań będzie oczekiwać społeczeństwo od danej jednostki: od bogatego biznesmena oczekuje się wspierania biedniejszych, od profesorów akademickich oczekuje się kształtowania opinii publicznej. Pozycję społeczną wyznaczają następujące czynniki: władza, prestiż (szacunek) i dobra materialne.

Normy społeczne

Norma

Reguła, zasada postępowania.

Żeby uczynić pojęcie normy bardziej użytecznym, możemy wyróżnić rodzaje norm społecznych (reguł panujących w społeczeństwie):

• normy prawne (prawo) - reguły, których wszyscy muszą przestrzegać pod groźbą sankcji,
• normy obyczajowe --- zasady zachowania, których przestrzeganie jest oczekiwane przez grupę osób, do której to grupy się przynależy,
• normy religijne - reguły przyjmowane dobrowolnie przez wyznawców danej religii,
• normy moralne - indywidualne, wewnętrzne zasady postępowania zależne wyłącznie od sumienia/poglądów jednostki.

Sankcja

Kara, którą ponosi się za złamanie norm (np. sankcją w przypadku kradzieży będzie nie tylko odpowiedzialność karna, gdyż czyn ten był sprzeczny z normami prawnymi, ale również napiętnowanie przez społeczeństwo - kradzież jest również sprzeczna z normami obyczajowymi).

Kodeks

Zbiór norm.

Internalizacja

Uwewnętrznienie norm, przyjęcie norm do swojego systemu wartości, uznanie ich za swoje.

Anomia

Stan zaniku norm społecznych. Często jest to okres po upadku "starych" norm i przed pojawieniem się "nowych", spowodowany np. rewolucją (przed rewolucją ludzie wiedzieli, że muszą okazywać szacunek królowi, który jest ich władcą - w wyniku rewolucji król został obalony i ludzie są zagubieni, gdyż nie wiedzą komu teraz powinni okazywać szacunek).

Obowiązek

Zadanie, którego wykonanie oczekują od nas inni (lub my sami uważamy, że musimy je wykonać). Dzięki wywiązywaniu się ludzi z obowiązków istnieje życie społeczne, np. firmy mogą produkować.

Możemy wyróżnić kilka źródeł obowiązków:

• normy społeczne (w tym normy moralne),
• wypełniane role społeczne,
• obietnica,
• nakaz.

Kultura

Kultura

Ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka.

• Materialnym wytworem człowieka jest np. średniowieczny zamek, pałac, obraz, film.
• Niematerialnym wytworem człowieka jest np. idea, myśl polityczna, koncepcja miłości.

Subkultura

Grupa społeczna będąca w mniejszości społeczeństwa oraz utożsamiana przez nią kultura. Subkultura różni się od głównego nurtu kultury, jednak nie jest z nim sprzeczna - jest jego odmianą. Przykładami subkultur są subkultura prawnicza, subkultura kibiców piłkarskich.

Kontrkultura

Grupa społeczna i przyjęty przez nią rodzaj zachowań, norm, zwyczajów, który przeciwstawia się głównemu nurtowi kultury (np. anarchiści przeciwstawiają się państwu jako organizacji życia społecznego).