Poradnik harcerski/Historia harcerstwa

Początki skautingu

W 1909 roku poprzez artykuły prasowe na polskie tereny przenikają pierwsze wiadomości o rozwijającym się w Wielkiej Brytanii skautingu. Atrakcyjność oraz przydatność przy szkoleniu wojskowym oraz wartości pedagogiczne sprawiają, że skautingiem zaczynają się interesować trzy organizacji młodzieżowe: paramilitarne "Zarzewie" i "Sokół" oraz "Eleusis" będąca ruchem wychowowawczo-etycznym. W 1910 roku Andrzej Małkowski tłumaczy na polski "Scouting for boys", jako karę za spóźnienie się na zajęcia "Zarzewia". Na wakacje Małkowski zakłada próbną i tymczasową drużynę chłopców przy "Sokole". We wrześniu uczniowie I Gimnazjum św. Anny w Krakowie zakładają pierwszy działający stale zastęp - "Zastęp Kruków". W 1911 roku odbywa się pierwszy kurs instruktorski. 21 maja 1911 roku powstaje Komenda Skautowa we Lwowie. Tam też powstają pierwsze drużyny skautowe. 15 października ukazuje się pierwszy numer czasopisma "Skaut" zawierający wiersz "Wszystko, co nasze" (późniejszy hymn). W drugim numerze "Skauta" wydrukowane zostaje 9 punktów prawa skautowego i przyrzeczenia. W 1912 roku w książce "Harce Młodzieży Polskiej" po raz pierwszy zostają użyte określenia harcerz, zastęp, drużyna, hufiec, chorągiew oraz zaproponowano używane do dzisiaj nazwy funkcji i stopni. W tym samym roku odbywa się też konkurs na odznakę harcerską. Po wielu poprawkach zdecydowano się na wprowadzenie zaprojektowanego przez K. Lutosławskiego krzyża harcerskiego, który wzorowany był na orderze Virtuti Militari. Latem zorganizowane zostają pierwsze obozy harcerskie. W 1913 roku dochodzi do pierwszego podziału na tle zbrojnej walki o niepodległość, którego wynikiem jest utworzenie w Warszawie Naczelnej Komendy Skautowej. W 1915 roku Naczelna Komenda Skautowa rozbija się na Wydział Rad Drużynowych Naczelnej Komendy Skautowej oraz Związek Skautek Polskich podporządkowany Polskiej Organizacji Wojskowej. 2 maja 1916 roku dochodzi do połączenia NKS i POS, a 1 listopada do połączenia wszystkich organizacji skautowych działających na terenie Królestwa. Tworzą one Związek Harcerstwa Polskiego. Pierwszym przewodniczącym zostaje ks. Jan Mauersberger.

Okres międzywojenny

1 i 2 listopada 1918 roku odbył się w Lublinie zjazd połączeniowy, po którym ZHP stało się jedyną organizacją harcerską w Polsce. Na czele Związku powstała Naczelna Rada Harcerska. Wydzielono Główną Kwaterę z działami "pracy męskiej" i "pracy żeńskiej". 10 sierpnia 1919 roku NRH ogłasza tekst Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego, które zostają zatwierdzone w 1920 roku przez I Walny Zjazd ZHP. W wyniku sporów powstałych podczas prac nad tekstem Prawa dochodzi do odsunięcia od funkcji kierowniczych A. Małkowskiego. W 1920 roku harcerze biorą udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Do służby frontowej staje 6 tys. harcerzy, a do pomocniczej około 15 tys. Na front, zamiast na zlot skautowy do Londynu, udaje się również polska drużyna reprezentacyjna. W czerwcu powstała Naczelna Komenda Organizacji Harcerskiej na Warmię i Mazury, która wspierała polską akcję plebiscytową. W 1921 roku powstaje związany z lewicą ruch Wolnego Harcerstwa, który istnieje przez 3 lata. W 1926 powstaje natomiast lewicowy ruch Czerwonego Harcerstwa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych. Podczas przewrotu majowego w 1926 roku harcerze pełnią służbę samarytańską, a w wyniku walk ginie podczas udzielania pierwszej pomocy drużynowy 40 WDH Mieczysław Bem. 21 maja 1927 roku wprowadzono nowy regulamin mundurowy. W latach 1927-1929 A. Kamiński tworzy podstawy metody zuchowej, która wyróżniała się od metody wilcząt stosowanej w innych krajach. 11 lipca 1935 roku odbywa się w Spale Zlot ZHP z okazji 25-lecia harcerstwa. Bierze w nim udział 30 tysięcy harcerzy.

II Wojna Światowa

Pod koniec sierpnia 1939 roku zaczynają działać "pogotowia wojenne" harcerzy i harcerek ZHP. Przez cały wrzesień 1939 roku harcerze pełnili służbę na terenie kraju. Harcerki pracowały w łączności, w szpitalach, w opiece społecznej, prowadziło punkty opieki nad dziećmi i ewakuowanymi. Harcerze prowadzili dla wojska łączność, obserwacje przeciwlotnicze, pełnili straż obywatelską przy obiektach strategicznych. 27 września 1939 roku wybrano nowe władze ZHP na czas wojny. Pełniącym obowiązki przewodniczącego został ks. hm. RP Jan Mauersberger, naczelnikiem harcerzy hm. Florian Marciniak, a delegatką Naczelniczki Harcersek hm. RP Maria Wocalewska. Harcerstwo polskie to jedyna organizacja na świecie, która wzięła udział w II Wojnie Światowej w tak dużym stopniu. ZHP dzieli się na dwa piony Organizację Harcerzy i Organizację Harcerek. Ten pierwszy przyjmuje kryptonim "Szare Szeregi" rozciągnięty później na cały ZHP. Kolejnymi naczelnikami Organizacji Harcerzy byli: hm. F. Marciniak (do 6 maja 1943 roku), hm. Stanisław Broniewski (do 3 października 1944), hm. L. Marszałek (do 17 stycznia 1945). Organizacja Harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP: chorągwiach (działających pod kryptonimem "ulach"), hufcach ("rojach"), drużynach ("rodzinach") i zastępach ("pszczołach"). Na czele Organizacji stał Naczelnik z Główną Kwaterą ("Pasieką"). Podstawową zasadą, programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji: "Dziś – jutro – pojutrze". "Dziś" obejmowało działania bieżącej walki w okresie okupacji, "jutro" – przygotowanie się do przełomu (okres powstań) i sam przełom, "pojutrze" – przygotowanie się do okresu odbudowy po wyzwoleniu kraju. Z punktu wadzenia programowego i metodycznego harcerzy podzielono na trzy grupy: Zawiszę, Bojowe Szkoły i Grupy Szturmowe. Członkowie "Zawiszy" (12-14 lat) nie brali udziału w walce bieżącej. Przygotowywali się do pełnienia służby pomocniczej i uczyli na tajnych kompletach. Najbardziej znanym przedsięwzięciem "Zawiszy" była organizacja Harcerskiej Poczty Polowej. Bojowe Szkoły (15-17 lat) zajmowały się głównie akcjami małego sabotażu. Akcję stanowiły: pisanie na murach, rozlepianie propagandowych afiszy, kolportaż ulotek oraz fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączanie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, gazowanie kin. Najgłośniejszą akcją było zdjęcie z pomnika Kopernika w Warszawie niemieckiej tablicy. Grupy Szturmowe były jednostkami podporządkowanymi Armii Krajowej. Prowadzili akcje bojowe, takie jak: wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (m.in. Akcja pod Arsenałem (26 marca 1943), w Celestynowie (20 maja 1943)), likwidacja funkcjonariuszy aparatu terroru (zamach na Kutcherę (1 lutego 1944), Koppego (11 lipca 1944)). Brali udział w walkach podczas Powstania Warszawskiego. Oddzielnie działała Organizacja Harcerek nosząca kryptonimy: Związek Koniczyn (1940-1943), a później "Bądź Gotów" (1943-1945). Pogotowie Harcerek pracowało w trzech podstawowych dziedzinach: pomocniczej służby wojskowej (sanitarnej, łączności, gospodarczej), służby cywilnej (pomoc dzieciom) oraz pracy w dziedzinie tajnej oświaty i kultury narodowej.

Okres powojenny

30 grudnia 1944 roku wychodzi zarządzenie kierowników Resortów Administracji Publicznej i Oświaty o ponownym powołaniu ZHP do życia. Na początku 1945 roku uchwalone zostaje nowe Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie oraz Deklaracja Ideowa. Wciągu roku ZHP odradza się w tradycyjnym kształcie organizacyjnym. Liczy ponad 200 tysięcy członków, a na jednego organizatora przypada 450 harcerzy. By zmienić tą sytuację w 1945 roku odbywa się także Centralna Akcja Szkoleniowa. W lutym 1946 roku A. Kamiński zostaje wiceprzewodniczącym ZHP. W listopadzie 1946 roku dochodzi do umocowania na stanowisku Sekretarza Generalnego ZHP pracownicy wydziału propagandy KC PZPR. W marcu 1947 roku w wyniku ataków osobistych z ZHP odchodzi A. Kamiński. W 1947 roku dochodzi do uchwalenia kolejnej wersji Prawa i Przyrzeczenia. Krok ten ma za zadanie uspokoić nastroje spowodowane odwołaniem pierwszego po wojnie Zjazdu Walnego. W 1948 rozpoczyna się realizacji planu "Harcerskiej Służby Polsce" polegającej na włączenie się ZHP w odbudowę kraju. W 1948 roku zostaje utworzony zostaje Związek Młodzieży Polskiej grupujący wszystkie organizacje młodzieżowe. ZHP jako organizacja młodszej młodzieży nie zostaje włączona w skład ZMP. 20 grudnia 1948 roku podjęta przez komendantów chorągwi zostaje uchwała oceniająca, że "że „wychowanie skautowe, którego częścią było harcerstwo, zrodziło się w ustroju kapitalistycznym i jako typowy jego wytwór wiązało młodzież z grupami przeciwstawiającymi się postępowi społecznemu w Polsce, wzmacniając elementy nacjonalistyczne i reakcyjne. W związku z tym zebrani postanawiali: My instruktorzy, wychowawcy najmłodszego pokolenia budującego socjalistyczną Polskę, zrywamy ze wszystkimi pozostałościami wychowania skautowego i harcerskiego, które są odbiciem ustroju kapitalistycznego, i chcemy naszą robotę harcerską oprzeć na zasadach wychowania socjalistycznego". W marcu 1949 roku ograniczono wiek młodzieży harcerskiej do 15 lat. Zlikwidowano "Na Tropie", ostatnie funkcjonujące pismo harcerskie. W roku 1949 na miejsce krzyża i lilijki wprowadzono Odznakę Harcerską. Wprowadzono nowy mundur wzorowany na pionierskim. Zmieniono pozdrowienie harcerskie na: "W nauce, pracy i walce – Czuwaj!". Komendy chorągwi przemianowano na wojewódzkie, a hufców na powiatowe. Zwolniono większość instruktorów oraz przyznano stopień harcmistrza wszystkim członkom ZG ZMP. W 1950 roku zakazano używania munduru i odznak harcerskich, wprowadzono nowe Prawo i Przyrzeczenie. W październiku ZHP wcielono w struktury ZMP. 1 czerwca 1951 roku powstała Organizacja Harcerska Związku Młodzieży Polskiej będąca kopią radzieckich pionierów. W 1956 roku doszło do wyodrębnienia się w ramach ZMP Organizacji Harcerskiej i zmiany Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej. Zadeklarowano też powrót do tradycyjnego munduru i nazw. 4 grudnia 1956 roku doszło do reaktywacji działania ZHP na terenie Krakowa. W dniach od 8 do 10 grudnia 1956 roku w Łodzi odbyła się krajowa narada działaczy OHPL, przekształcająca się na Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich. Wypracowano kompromis z władzami, który pozwolił na reaktywację ZHP. Pierwszym naczelnikiem została Zofia Zakrzewska. Pod 1956 roku ZHP działało aktywnie organizując wiele akcji, m.in. Bieszczady 40 (zagospodarowanie Bieszczadów), Frombork 1001 (odbudowa i rozbudowa Fromborka). W 1957 roku powstała Rozgłośnia Harcerska. Rok później utworzono pierwsze drużyny Nieprzetartego Szlaku. W 1960 roku odbywa się I Zlot Grunwaldzki. W 1973 roku ZHP wstępuje do Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. Powstaje też Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej, będąca propozycją programu harcerstwa starszego opartego o specjalności. Drużyny HSPS wprowadzają nowe mundury. Wielu harcerzy próbuje uciec przed HSPS poprzez "eksperymenty metodyczne" - stosowanie tradycyjnych metod pracy skautowej pod płaszczykiem "eksperymentów". W 1980 roku dochodzi do ożywienia w ruchu harcerskim. Rozwija się Harcerska Oficyna Wydawnicza, powstaje czasopismo "Harcerz Rzeczpospolitej" i "Czuwajmy". 22 listopada 1980 roku powstaje w Warszawie Krąg Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego. Głównym założeniem jest doprowadzenie do moralnego odrodzenia harcerstwa poprzez powrót do tradycyjnych tekstów Prawa i Przyrzeczenia, powrót do metodyki harcerskiej. Symbolem staje się przewiązana węzłem płaskim lilijka. W 1981 roku obradował VII Zjazd ZHP. Przywrócono tradycyjną lilijkę, ZHP wystąpiło z FSZMP. W czerwcu na bazie Kręgu Instruktorów "Zawisza" z Lublina powstaje "Niezależny Ruch Harcerski". Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku wielu harcerzy zostaje internowanych. W przeciwieństwie do ZHP, NRH zostaje zdelegalizowane i schodzi do podziemia. W 1982 roku zostaje rozwiązany KIHAM. W 1983 roku podczas pielgrzymki papieża do Polski harcerze pełnią służbę sanitarną i porządkową. Powstaje Ruch Harcerski Rzeczpospolitej, który przywraca wśród zrzeszonych drużyn tradycyjne Prawo i Przyrzeczenie, system stopni i sprawności oraz metodykę. W 1985 roku powstaje Polska Organizacja Harcerska. W 1988 roku w 70. rocznicę powstania ZHP odbywa się zlot na Warmii i Mazurach zwany Zlotem Grunwaldzkim. Gromadzi 21 tys. harcerzy. W marcu 1989 roku obraduje IX (XXVI wg przywróconej na nim numeracji przedwojennej) Zjazd ZHP. Przywrócono na nim przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie. W tym samym roku na bazie Ruchu Harcerstwa Rzeczpospolitej powstaje Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej, który uznaje siebie za kontynuację przedwojennego ZHP. Powstaje również wiele innych organizacji harcerskich, jak choćby Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego "Zawisza".

Harcerstwo po roku 1990

W grudniu 1990 roku odbywa sie Zjazd ZHP w Bydgoszczy. Zjazd przywraca tradycyjne Przyrzeczenie Harcerskie i dokonuje szeregu istotnych zmian przywracających tradycyjny charakter ZHP. Zjazd wybiera na Przewodniczącego ZHP hm Stefana Mirowskiego a na Naczelnika hm Ryszarda Pacławskiego. Następuje reorganizacja struktury ZHP (zmniejszenie liczby chorągwi z 49 do 25)i znaczne ograniczenie zatrudnienia. W sierpniu 1993 roku Prezydent RP Lech Wałęsa zostaje Honorowym Protektorem ZHP. W 1995 roku w wyniku uchwalenia przez Zjazd ZHP zmian w Statucie w tym decyzji o zniesieniu wersji alternatywnego Przyrzeczenia Harcerskiego, ZHP zostaje ponownie przyjęty w skład WOSM (17 stycznia 1996) i WAGGGS (7 marca 1996). W 1995 roku w Zegrzu k/Warszawy odbywa się Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego. Bierze w nim udział ok. 7 tysięcy harcerzy i skautów z całego świata. W latach 1995-2000 ZHP realizuje program "Moje Ojczyzny", którego kolejnymi, rocznymi blokami programowymi są: "Woda jest Życiem", "Odkrywca Nieznanego Świata", "Paszport do Europy", "Bądź Gotów", "Ścieżkami Zdrowia". Podsumowaniem programu jest Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego Gniezno 2000. W 2003 roku wprowadzone zostają zmiany w systemie metodycznym, w tym nowy podział na grupy wiekowe (zuchy, harcerzy, harcerzy starszych, wędrowników) oraz wprowadzenie nowego systemu stopni harcerskich. Wchodzi w życie program ZHP "Barwy przyszłości". W 2004 roku ZHP uzyskuje status organizacji pożytku publicznego. W 2005 roku przyjęty zostaje nowy regulamin mundurowy. W 2007 roku w ramach obchodów stulecia skautingu odbywa się Zlot ZHP Kielce 2007 pod hasłem "Jeden Świat-Jendo Przyrzeczenie". Z okazji stulecia skautingu 1 sierpnia odbywa się też ponowne złożenie przyrzeczenia przez skautów na całym świecie.