Prawo karne/Obowiązywanie ustawy karnej co do czasu
Wejście w życie. Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Datę wejścia w życie mogą określać przepisy samej ustawy, przy czym nie może być ona wcześniejsza niż data ogłoszenia. Mielibyśmy wówczas do czynienia z naruszeniem zasady lex retro non agit (trzeba stosować prawo, którego jeszcze nikt nie zna).
Derogacja. Ustawa karna traci moc, gdy zostaje uchylona przez późniejszą ustawę karną (expressis verbis albo zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi priori). Ustawy epizodyczne (tymczasowe) derogują się same (tzn. z góry określają datę końca obowiązywania).
Zasada nieretroaktywności (lex retro non agit). Ustawa karna nie działa wstecz. Odpowiedzialność karną rodzą tylko te czyny, które były zabronione przez ustawę karną w czasie ich popełnienia. A contrario nie rodzą odpowiedzialności te, które stały się zabronione po ich popełnieniu. Zasada nieretroaktywności prawa karnego została zawarta w przepisach kodeksu karnego (art. 1 KK), w Konstytucji (art. 42) oraz w Paktach Praw Politycznych (ratyfikowanych przez RP, a więc należącą do naszego systemu prawa i bezpośrednio obowiązującą).
Czas popełnienia przestępstwa. Czas popełnienia przestępstwa, to odcinek czasu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany (art. 6 §1 KK). Nie interesuje nas chwila, w której nastąpił skutek tego działania lub zaniechania (tzn. czas dokonania). W przypadku przestępstw wieloczynowych, za czas ich popełnienia przyjmuje się czas popełnienia ostatniego czynu; w przestępstwach ciągłych, czas ostatniego zamachu. Jeśli sprawca w trakcie popełniania przestępstwa ciągłego lub wieloczynowego osiągnął zdolność do odpowiedzialności karnej, odpowiada tylko za te czyny, które popełnił już po jej uzyskaniu. Podobnie ma się rzecz przestępstwami trwałymi (wywołanie i utrzymywanie stanu bezprawia). Sprawca odpowiada tylko za przestępstwa popełnione przez zaniechanie w czasie trwania obowiązku ich dokonania.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma podstawowe znaczenie dla stwierdzenia:
- czy dany czyn był zabroniony w chwili jego popełnienia (jeśli nie, to nie mamy do czynienia z przestępstwem);
- jaką ustawę karną zastosować względem sprawcy czynu;
- czy sprawca był w chwili jego popełnienia odpowiedzialny karnie (tzn. czy jego wiek lub stan psychiczny ww chwili popełniania czynu zabronionego pozwalały na przypisanie mu winy; jeśli nie, to nie podlega on odpowiedzialności karnej).
Kwestie zmiany ustawodawstwa regulują reguły prawa międzyczasowego, ujęte dla pewności w kodeksie karnym (art. 4 KK). Wygląda to tak:
- Jeśli sprawca popełnił czyn dozwolony zanim stał się zabroniony - sprawca nie odpowiada;
- Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, który przed wydaniem prawomocnego wyroku stał się dozwolony - postępowanie powinno być umorzone, a sprawca uniewinniony.
- Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, gdy był on zagrożony inną sankcją niż jest - stosuje się nową sankcję, o ile jest ona względniejsza dla sprawcy (zasada niepogarszania sytuacji sprawcy; lex severior retro non agit); jeśli nie jest względniejsza – stosuje się ustawę obowiązującą poprzednio, ale niekoniecznie w czasie popełnienia przestępstwa (jeśli w międzyczasie był jakaś względniejsza, to właśnie z niej korzystamy).
Co jest względniejsze? Nie wiadomo (bo wszystko jest względne – przyp. A. Einstein) i myli się, kto sądzi ze zawsze chodzi o łagodniejsza karę wymienioną w sankcji. Oceniając, co jest względniejsze, winniśmy stosować się do trzech dyrektyw:
- należy zbadać, która kara jest względniejsza dla danego, konkretnego sprawcy, a nie która jest względniejsza w ogóle (np. dla kierowcy odebranie oprawa jazdy jest dużo bardziej dotkliwe niż np. wysoka grzywna);
- należy wziąć pod uwagę nie tylko na rodzaj i wysokość kary, ale także możliwości jej zamiany na łagodniejszą, zawieszenia jej wykonania czy nadzwyczajnego złagodzenia;
- nie można dokonać kombinacji jednej i drugiej ustawy (decydujemy się na jedną).
Jeśli ustawa zmieniła się po prawomocnym osądzeniu sprawcy, nie stosuje się rewizji wyroku (zasada powagi rzeczy osądzonej), chyba że:
- orzeczona, ale nie wykonana kara jest wyższa od górnej granicy zagrożenia w nowej ustawie (art. 4 § 2 KK) - wówczas karę zmniejsza się do górnej granicy zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie;
- sprawcy wymierzono karę pozbawienia wolności za czyn, który nie jest zagrożony pozbawieniem wolności przez nowa ustawę - wówczas wymierzoną karę zamienia się na karę grzywny lub ograniczenia wolności (1 miesiąc pozbawienia wolności zamienia się na 60 stawek dziennych grzywny lub 2 miesiące ograniczenia wolności);
- jeśli doszło do dekryminalizacji czynu (czyn nie jest już zabroniony od groźbą kary) - wówczas skazanie ulega zatarciu de iure, kara jest darowana, karty karne usuwa się z rejestru skazanych, ale nie ma restytucji za karę już odbytą.