Wikijunior:Cywilizacje/Grecy

Na jakim terenie żyli?

Terytorium Grecji w starożytności

Starożytni Grecy żyli na Półwyspie Bałkańskim (w przybliżeniu na terenie współczesnej Grecji), na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej (współczesnej Turcji) oraz na licznych wyspach na Morzu Egejskim. Sprawowali rządy w miastach, z których każde było niezależne i panowało nad okolicznym terenem wiejskim. Takich osobnych miast-państw było kilkadziesiąt, ale głównymi były: Ateny w północnej części oraz Sparta w południowej. Państwa greckie były początkowo niepodległe; w późniejszym okresie zostały podbite przez Macedończyków, a następnie przez Rzymian.

Teren w Grecji jest górzysty, a gleba uboga, co nie sprzyjało rozwojowi rolnictwa. Natomiast łagodny klimat ułatwiał hodowlę kóz i owiec. Grecja jest także „morskim” krajem; ma wiele wysp i zatoczek, a żadna część kraju nie jest zbytnio oddalona od morza. Z tego powodu Grecy często zostawali żeglarzami, handlowali z różnymi ludami, poznawali ich kulturę oraz zakładali swoje kolonie na dalekich wybrzeżach. Ta wymiana idei miała istotny wpływ na rozwój greckiej nauki i sztuki.

Jak wyglądały ich budynki?

Ruiny Partenonu, świątyni Ateny

Budynki publiczne w Grecji były zazwyczaj prostokątne, otoczone kolumnadami – rzędami kolumn. Grecja jest bogata w wapień, który był – oprócz drewna – najbardziej popularnym materiałem budowlanym. Marmur był rzadziej spotykany, bardziej luksusowy. Używano go do dekoracji i posągów.

Domy ubogiej ludności miejskiej były przeważnie parterowe, budowane z drewna lub niewypalanej cegły. Składały się z dwóch lub trzech niewielkich izb. Ściany były tak nietrwałe, że złodzieje zwykle przebijali je, zamiast wyważać okna lub drzwi. Dachy domów były płaskie; niekiedy dobudowywano dodatkowe pomieszczenia na piętrze, do których wchodziło się po zewnętrznych drewnianych schodach.

Domy zamożniejszych mieszkańców posiadały dziedziniec wewnętrzny, wyposażony w kolumnadę (portyk) z przynajmniej jednej strony. Z tego dziedzińca wchodziło się do pokoi, poprzedzonych przedsionkami. Część reprezentacyjna była ściśle oddzielona od prywatnej. Na parterze znajdowała się, często ozdobiona freskami lub mozaikami, sala spotkań andron (męska), przeznaczona na uczty i sympozjony (dosł. wspólne picie). Na piętrze umieszczone były sypialnie i gyneceum – pomieszczenia dla kobiet i małych dzieci.

Teatry greckie były podobne do dzisiejszych, ale znajdowały się na wolnym powietrzu. Półkoliste rzędy siedzeń opadały w kierunku sceny, tak aby siedzący dalej także mieli dobry widok. Aktorzy występowali na okrągłym podwyższeniu, zwanym orchestra. Za nim znajdował się niski budynek o nazwie skene, w którym aktorzy mogli się przebierać.

Czym się żywili?

Grecka amfora czarnofigurowa

Podstawą pożywienia był chleb w formie płaskich twardych placków. Na co dzień jadano placki jęczmienne, zwane madza, a od święta – chleb pszenny. Jadano także kaszę jęczmienną oraz pito rozwodniony kleik jęczmienny aromatyzowany ziołami (miętą lub tymiankiem).

Grecy uprawiali winorośl, w której wyrabiali wino. Do dobrych obyczajów należało pić wino zmieszane z wodą. Do mieszania wina używano specjalnych wielkich dzbanów, zwanych kraterami.

Innym ważnym produktem była oliwa z oliwek. Stosowano ją nie tylko do przyrządzania posiłków, ale również jako olej do lamp oraz środek kosmetyczny. Greccy atleci zawsze namaszczali się oliwą przed zawodami.

• 
  Drzewo oliwne na Cyprze
• 
  Gałąź z dojrzewającymi oliwkami
• 
  Gałąź oliwna – ilustracja botaniczna z 1897 roku
• 
  Butelka oliwy (wyprodukowanej współcześnie)

Na terenach górzystych wypasano stada kóz i owiec. Dostarczały one mięsa oraz mleka, z którego wyrabiano ser. Dzięki poszarpanej linii brzegowej żadna część Grecji nie jest zbytnio oddalona od wybrzeża. Zapewniało to dostatek świeżych ryb i owoców morza; sprzedawano także ryby solone i wędzone.

Z warzyw popularne były m.in. rośliny strączkowe (bób, soczewica) oraz kapusta, cebula i czosnek. Z owoców poza winogronami uprawiano figi, granaty, a także migdały. W starożytności nie znano w Europie ziemniaków, pomidorów ani papryki, które sprowadzono po odkryciu Ameryki przez Kolumba.

Jakie nosili stroje?

Płaskorzeźba Ateny w długim peplosie

Podstawowymi materiałami były len i wełna. Przędzenie i tkanie należało do podstawowych prac kobiet w gospodarstwie domowym. Znano również jedwab i bawełnę, ale jako towary egzotyczne były one dobrem luksusowym.

Greccy mężczyźni nosili chiton – rodzaj szaty z prostokątnego kawałka materiału, zapinanej na ramionach. Chitony występowały w różnych odmianach: długie i krótkie (do kolan), z rękawami lub bez. Krótki chiton zapinany lub wiązany na lewym ramieniu był powszechnym ubraniem niewolników, robotników i żołnierzy (pozostawiając prawą część tułowia odkrytą, zapewniał swobodę ruchów prawej ręki).

Kobiety zakładały peplos – długą, wąską szatę zapinaną na obu ramionach i wiązaną w pasie.

Podczas chłodnej pogody i kobiety, i mężczyźni zakładali prostokątne płaszcze – himationy. Ludzie ubodzy, młodzież spartańska i niektórzy filozofowie posiadali niekiedy tylko płaszcz – bez chitonu. Krótszy, męski płaszcz podróżny nazywano chlamidą.

Na stopy zakładano sandały.

Jak wyglądało ich pismo?

Ustawa ateńska z V wieku p.n.e

Starożytne pismo greckie było podobne do obecnego, ale składało się z samych wielkich liter. Alfabet grecki pojawił się w VIII wieku p.n.e.; wzorował się na piśmie fenickim, które było pierwszym alfabetem literowym. W przeciwieństwie do alfabetu fenickiego, który nie miał osobnych znaków dla samogłosek, pismo greckie zawiera znaki dla wszystkich głosek występujących w języku. Z tego powodu można je nazwać pierwszym nowoczesnym alfabetem. Jest także najstarszym alfabetem będącym ciągle w użyciu. Z alfabetu greckiego wywodzą się dwa współcześnie używane alfabety: alfabet łaciński, używany przez większość języków europejskich (w tym polski), oraz cyrylica, czyli alfabet rosyjski (używany także w kilku innych językach słowiańskich).

W co wierzyli?

Religia grecka była politeistyczna, co oznacza, że Grecy wierzyli w wielu bogów oraz bogiń. Każde bóstwo odpowiadało za jakieś zjawisko naturalne lub dziedzinę życia ludzkiego.

Dwunastu najważniejszych bogów mieszkało na świętej górze, Olimpie. Ich przywódcą był Zeus, bóg nieba, władca piorunów. Inni bogowie olimpijscy to: Hera – żona Zeusa, bogini małżeństwa i macierzyństwa; Posejdon – brat Zeusa, bóg morza; Afrodyta – bogini miłości; Ares – bóg wojny; Apollo – bóg sztuki i poezji, Atena – bogini mądrości, oraz Hades - bóg podziemnego świata zmarłych.

Grecy wierzyli także w wiele nadprzyrodzonych istot, nie będących bogami: w tytanów – synów Gai, bogini ziemi, którzy zbuntowali się przeciwko bogom olimpijskim; nimfy – dobre duchy drzew i strumieni; muzy – patronki sztuk; centaurów – pół-ludzi, pół-konie; cyklopy – jednookie olbrzymy; syreny – niebezpieczne pół-kobiety, pół-ptaki.

Ludzie, którzy dokonali niezwykłych i odważnych czynów, zostawali zapamiętani jako herosi – właściwie pół-bogowie. Do najsłynniejszych należą Herkules – wykonawca dwunastu prac, Achilles – bohater wojny trojańskiej, Tezeusz – zwycięzcza kreteńskiego pół-byka Minotaura, oraz Jazon – przywódca wyprawy po złote runo.

Kto z nich jest sławny do dzisiaj?

Homer, legendarny poeta grecki

Popiersie Aleksandra Wielkiego

Znamy nazwiska wielu greckich politykow, filozofów i artystów. Prawdopodobnie najbardziej znanym przedstawicielem kultury greckiej jest Homer – legendarny ślepy poeta, autor dwóch arcydzieł literatury greckiej: Iliady i Odysei.

Innym słynnym Grekiem był filozof i matematyk Pitagoras, szeroko znany z twierdzenia o długościach boków w trójkącie prostokątnym. Archimedes dokonał wielu ważnych odkryć i wynalazków. Podobno odkrył prawo wyporu biorąc kąpiel; natychmiast wyskoczył z wanny i wybiegł na ulicę, krzycząc „Eureka!” (to znaczy: „Znalazłem!”).

Filozof Sokrates uczył swoich rozmówców wątpić we wszystko, oddzielając popularne przekonania od dowiedzionych faktów. Wątpił nawet w istnienie bogów, co skończyło się dla niego tragicznie: został oskarżony o deprawowanie młodzieży i został skazany na śmierć przez wypicie trucizny.

Aleksander Wielki, pochodzący z Macedonii, do dziś uważany jest za jednego z największych wodzów w historii: dokonał ogromnych podbojów na Bliskim Wschodzie, w Egipcie i w Azji Środkowej.

Co po sobie pozostawili?

Podobnie jak inne starożytne cywilizacje, Grecy pozostawili po sobie monumentalne budowle, posągi, malowidła oraz dzieła literatury. Jednak w odróżnieniu od wielu innych (wymarłych) ludów starożytnych, ich dziedzictwo jest ciągle żywe, i to podwójnie. Po pierwsze, wciąż istnieje naród grecki, mówiący greckim językiem. Po drugie, kultura starożytnej Grecji wywarła ogromny wpływ na całą europejską cywilizację.

Klasyczna grecka architekura i rzeźba stała się inspiracją i wzorem dla nowożytnych europejskich twórców. Moda na prosty i pełen harmonii styl klasyczny powracała w kolejnych epokach: Renesansie, Oświeceniu.

Grekom zawdzięczamy również ideę pokojowej rywalizacji sportowej podczas Igrzysk Olimpijskich. Nowożytne olimpiady odbywają się co 4 lata od 1896 roku.

---

Powrót do Spisu treści

Bibliografia

• RobertR. Flacelière RobertR., Życie codzienne w Grecji za czasów Peryklesa, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985 .