Wikipedysta:RoodyAlien/budnopis

Wstęp

O podręczniku

Podręcznik ten ma za zadanie nauczyć praktycznego odczytywania oraz zapisywania notacji muzycznej na potrzeby osób grających lub chcących nauczyć się gry na instrumentach muzycznych a także wszystkich innych zainteresowanych naukami z zakresu muzykologii.

Dla korzystających

Podręcznik ten podzielony jest na 13 rozdziałów. Nie licząc wstępu, zakończenia oraz dodatków jest to 10 rozdziałów praktycznej wiedzy stworzonej przez pasjonatów, która rozpowszechniana jest za darmo i dostępna jest dla każdego zainteresowanego.

Dla tworzących

Aby współtworzyć ten podręcznik nie jest wymagane nic innego niż zapał i dobre chęci. Może to robić każdy kto czuje się na siłach i posiada wiedzę lub dostęp do wiedzy związanej z tematem. Jeśli chcesz pomóc to zrób to. Nie pytaj o zgodę ani nie szukaj miejsca gdzie możesz o nią poprosić gdyż takiego miejsca po prostu nie ma.

Zalety znania notacji

Dwóch matematyków może prowadzić ciekawą i ożywioną dyskusję nie koniecznie za pomocą mowy, który przyzwyczailiśmy się używać w komunikacji z drugim człowiekiem. Takim naukowcom mogą wystarczyć znaki i symbole używane w teorii mnogości nawet, jeżeli nie będzie potrafił powiedzieć ani jednego słowa w języku, w sensie mowy, jakim posługuje się jego kolega. Tak jak u literatów czy innych „ludzi pióra”, dla których pierwszym środkiem wyrazu jest słowo tak dla muzyka specyficzne są właśnie nuty oraz znaki, oznaczenie czy inne elementy z nimi związane. Korzyści z umiejętności odczytywania i zapisywania notacji muzycznej jest naprawdę wiele. Można porównać to do znajomości pisma. Możliwe jest, co prawda, nauczenie się łaciny bez znania alfabetu łacińskiego i związanego z tym pisania i czytania w tym języku, ale będzie to umiejętność „połowiczna”, chciałoby się powiedzieć: jałowa, która zatrzymała się na mówieniu oraz słuchaniu. Ludzie ucząc się języka obcego chcieliby przecież także czytać i zapisywać teksty w interesującym ich języku. „Znanie nut” daje nam dostęp do całej masy pozycji w liczącej sobie kilkanaście wieków literaturze muzycznej. Dla gitarzystów interesujący może okazać się fakt, iż wiele podręczników gry dla zaawansowanych posługuje się, zamiast tabulaturą, właśnie notacją. Co prawda Jimi Hendrix nie umiał czytać nut, lecz był to człowiek, który w to, co robił włożył niewiarygodnie dużo pracy, co w połączeniu ze szczęściem a także talentem, który niewątpliwie posiadał, zaowocowało bardzo przyjemną muzyką. Podobnym przykładem jest Paul McCartney, który wraz z Carlem Davisem stworzył a następnie nagrał oraz wydał w 1991 „Oratorium liverpoolskie” („Liverpool Oratorio”), mimo że jak mówił: „Nigdy nie byłem w stanie zapisywać muzyki, mimo że brałem wiele lekcji w dzieciństwie.” (“I was never able to write out music, although I took lots of lessons when I was a kid.”). Nie każdy jest jednak Hendrixem czy byłym Beatlesem, więc znajomości nut jak najbardziej nauczyć się warto pamiętając, że jest to droga do szeroko pojętego „profesjonalizmu” czy, jeżeli jesteśmy instrumentalistami (lub kandydatami na nich ;), łatwiejszej i szybszej nauki, kiedy zdecydujemy się na lekcje u doświadczonych muzyków.

Historia

Mówi się, iż muzyka jest jedną z pierwszych sztuk znanych i uprawianych przez ludzkość i, że przed nią powstał, najprawdopodobniej, tylko taniec tak mocno, jak wiemy, z nią związany. Potrzeba zapisywania dźwięków, którymi człowiek starał się naśladować przyrodę wzięła się najpewniej z tego samego problemu, który doprowadził do powstania pisma. Piktogramy w formie pisma, będące pierwszym umownym systemem do utrwalenia mowy, zaczęły pojawiać się w 2 połowie IV tysiąclecia p.n.e. Zapewne wtedy człowiek znalazł dość prymitywny, przy dzisiejszym rozwoju cywilizacyjnym, sposób by zachować te myśli, które były dla niego cenne a które nie przerwałyby wystarczająco długo (tak długo jakby chciał on sam) przy przekazywaniu ich dotychczasową tradycją oralną. Pierwsze znane sposoby zapisu muzyki, tak, aby mogła być wykonywana nie tylko osoba będące autorem konkretnej „melodii” oraz tych, który nauczyli się jej na drodze naśladownictwa, są jednak znacznie późniejsze.

Starożytność

Chiny

Najstarszym zabytkiem literatury muzycznej znanym obecnie człowiekowi jest stworzony w Chinach „Marsz na wejście Cesarza do świątyni”, który powstał za panowania dynastii Zhou. Utwór ten przeznaczony jest na instrument melodyczny i rytmiczny. W naszym przykładzie jest to koto (narodowy instrument Japonii powstały w Chinach ok. 7-8 w. p.n.e.) oraz high floor tom (stanowiąca część zestawu perkusyjnego odmiana tom-tomu, podobna do tradycyjnych etnicznych membranofonów).

Mimo rewolucji kulturalnej do jakiej doszło w 213 p.e.n. (Qin Shi Huang - władca z dynastii Qin wydał wtedy rozkaz spalenia ksiąg filozoficznych a co za tym idzie również traktatów na temat muzyki) część dorobku kulturowego Chin, dzięki przekazywaniu drogą ustną, przetrwała do czasów współczesnych. Dziedzictwo to musiało jeszcze przetrwać jedną probę jaką była Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna z lat 1966-1976. Z tego co zachowało się do naszych czasów wiadomo, iż myśliciej Konfucjusz (551-479 p.n.e.) stworzył swego czasu Księgę pieśni (ok. 300 tekstów bez melodii) oraz Księgę obrzędów będącą zapisem ceremoniału muzycznego. Po nastaniu dynastii Han powrócono do dawnej tradycji muzycznej przy jednoczesnym czerpaniu z osiągnięć zachownich cywilizacji. Powstało cesarskie biuro muzyczne (o nazwie jüe-fu), które zajmowało się m.in. zbieraniem oraz zapisywaniem (za pomocą coraz nowocześniejszej notacji) dawnych utworów (zadanie to należało do ok. 800 muzyków).

Grecja

Na około 100 lat przed narodzinami Jezusa Chrystusa na kolumnie grobowca greckiego poety Seikilosa, znajdującego się w miejscowości Tralleis leżącej w krainie historycznej o nazwie Karia (obecnie jest to Turcja), zostały wyryte tekst oraz melodia tzw. skolionu (nazywanego też pieśnią lub epitafium) Seikilosa. Starożytni Grecy używali do zapisywania muzyki liter pierwszego alfabetu na świecie, tj. alfabetu fenickiego, przy czym zapis śpiewu różnił się od zapisy instrumentów.

Zapis w alfabecie greckim w formie używanej w języku nowogreckim. Na dole znajdują się słowa natomiast na górze melodia.

Zaczynamy

Pięciolinia

Podstawy

Podstawowym elementem notacji m. jest pięciolinia. Jest ona częścią każdego zapisu nutowego i składa się, jak sama nazwa wskazuje, z pięciu poziomych linii ustawionych równoległo do siebie w niewielkich odstępach.

Pięć linii przydaje się do zapisu m. wykonywanej na inst. melodycznych, czyli o określonej wysokości dźwięku. Istnieje wiele inst. o nieokreślonej wysokości dźwięku, które należą do grupy idiofonów, czyli inst. perkusyjnych (lecz nie każdy idiofon jest niemelodyczny!), dla których wykorzystuje się jedną linię (na której zapisuje się wyłącznie sam rytm).

Poniższa ilustracja przedstawia zapis rytmu bolera - hiszpańskiego tańca ludowego powstałego w XVIII wieku. Tańczony jest on w parach pojedynczych a jego okres rozkwitu przypada na wiek XIX.

Zapis rytmu bolera na jednolinii.

Zapisując rytm na pięciolinii uzyskujemy melodię. Poniższy przykład to zastosowanie skali cygańskiej w odmianie hiszpańskiej do rytmu bolera, przez co stworzona została prosta melodia.

Zapis rytmu bolera na pięciolinii.

W niektórych przypadkach do zapisu m. wykonywanej przez inst. niemelodyczne używa się pięciolinii. Ma to miejsce m.in. przy perkusji (czyli zestawie perkusyjnym). W tym przykładzie używa się trochę innych symboli, z których każdy oznacza konkretny inst. w zestawie. Zadagnienie to zostanie szerzej omówione w rozdziale Inne.

Położenie

Aby łatwiej zorientować się w położeniu nut na pięciolinni używa się umownych określeń. Nuta może leżeć:

• na linni
• między liniami (lub na polu)
• pod linią
• nad linią

Klucze

Za pomocą samej pięciolinii można tylko relatywnie wyznaczyć odległość między dźwiękami. Łatwo zauważyć, że zmieści się na niej niewiele nut o różnym czasie trwania (liczba to może ulec pewnemu zwiększeniu za pomocą znaków chromatycznych, o czym będzie mowa w dalszej części podręcznika). Nie pomogą nawet linie dodane – i tak będziemy mieli za mało miejsca do zapisywania notacji. W przykładzie fortepianu mamy przeciętnie 88 dźwięków do wykorzystania. Szybko można obliczyć, iż w tym przypadku potrzeba dwudziestu kilku linii. Są, co prawda, instrumenty o mniejszej skali (np. we flecie poprzecznym mamy 37 dźwięków), ale także o wiele większej. Przeciętne organy mają skalę 120 dźwięków.

Znaki przykluczowe

Zaraz obok klucza mogą, choć nie muszą, znajdować się specyficzne symbole, które "ostatecznie" ustalają, jaką wysokość ma mieć konkretny dźwięk zapisany na pięciolinii. "Ustalenie" to obowiązuje wszystkie dźwięki aż do końca utworu, chyba, że kompozytor zadecyduje, aby w którymś miejscu dzieła zmienić alterację (lecz zmiana ta dotyczy zazwyczaj najwyżej kilku dźwięków, a nie wszystkich kolejnych w dalszej części kompozycji), o czym wspomniane zostanie w rozdziale "Melodia". Od położenia owych symboli nazywa się je znakami przykluczowymi.

Agogika

Następnym elementem dzieła muzycznego, z jakim przyjdzie nam się zapoznać jest agogika, czyli inaczej tempo. O ile same wartości rytmiczne mówią nam jak długo mają być grane konkretne dźwięki tak oznaczenia agogiczne określają jak szybko ma być wykonywany cały utwór najczęściej ustalając jednocześnie czas trwania wartości, którą przyjęliśmy, jako wzorzec, przez co możemy wyznaczyć czas trwania kolejnych wartości na poznanej przez nas zasadzie, iż ćwierćnuta to dwie ósemki a ósemka to dwie szesnastki itd.

Tempo można wyznaczyć w sposób względny lub bezwzględny. W pierwszym przypadku wykorzystywane są oznaczenia słowne, indywidualnie odczuwane przez osobę grającą. Daje nam to tylko przybliżony obraz jak szybko utwór ma być wykonywany, przez co jest to jedno z miejsc, w których ujawnia się wyobraźnia wykonawcy mniej lub bardziej zgodna z zamysłem kompozytora.

Określenia słowne to wyrazy najczęściej wzięte z języka włoskiego. Dominacja tego języka w terminologii muzycznej wzięła się pewnie z faktu, iż to właśnie we Włoszech powstała opera – jedna z największych form muzycznych, a „styl włoski” był tym, który, z mniejszym lub większym nasileniem, panował w sztukach muzycznych od końca XVI aż to początków XX wieku.

Oznaczenie włoskie	Znaczenie niemuzyczne	Znaczenie muzyczne
largo	szeroko	b. wolno
lento	wolno	wolno
adagio	I os. lp. czasu teraźniejszego od czas. adagiare (ostrożnie, powoli ułożyć, usadowić)	powoli
andante	imiesłów od czas. andare (iść)	w tempie kroku
moderato	imiesłów od czas. moderare (powściągać, hamować, zmniejszać)	umiarkowanie
allegro	radosny, pogodny	wesoło
vivace	żywo (przymiotnik)	szybko
presto	wcześniej, szybko (przysłówek)	b. szybko

Do powyższych oznaczeń można dodać słowo "moderato" np. allegro moderato znaczyć będzie umiarkowanie szybko.

Możliwe jest także zastosowanie końcówek:

Końcówka	Przykład	Znaczenie
-ino	andante → andantino	osłabienie pierwotnego oznaczenia
-issimo	presto → prestissimo	wzmocnienie pierwotnego oznaczenia
-etto	allegro → allegretto