Wikipedysta:Szwedzki/Aktywność społeczna

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jakie masz możliwości uczestnictwa w życiu publicznym? Wyobraź sobie, że w okolicy, w której mieszkasz, wycinany jest starodrzew. Co byś zrobił, aby sprzeciwić się temu? Jakie masz możliwości zmiany decyzji organów władzy publicznej? W niniejszym rozdziale dowiesz się, że jako obywatel masz wiele możliwości wpływu na otaczającą Cię rzeczywistość społeczną.

Znaczenie aktywności społecznej i jej formy

Istotą każdego państwa demokratycznego są zaangażowani publicznie obywatele. W wolnym społeczeństwie instytucje państwowe mają być pomocą dla społeczeństwa. We wszelkich wymiarach życia społecznego obowiązuje zasada, że to nie obywatele są dla państwa, tylko państwo jest dla obywateli. Aktywność społeczna jest więc nie tylko wymogiem współczesnego państwa demokratycznego, ale wręcz jego istotą. Dlatego też organy państwowe muszą zabezpieczać nasze prawa jako wolnych i aktywnych obywateli.

Zmiana sytuacji w Twoim najbliższym otoczeniu (osiedle, gmina, miasto) często w większym stopniu zależy od Ciebie niż od centralnych organów państwa. W ustroju demokratycznym mieszkańcy mogą kreować rzeczywistość społeczną, zamiast czekać biernie na działania władz. Społeczny udział obywateli w życiu publicznym podnosi skuteczność działania państwa, sygnalizując instytucjom publicznym potrzeby społeczne i wspomagając je w realizowaniu ich funkcji. W efekcie powoduje to powstanie bliższych więzi emocjonalnych, większą tożsamość z państwem, regionem, grupami społecznymi czy ludźmi, którym się pomaga. Włączenie się w działalność społeczną daje możliwość ekspresji każdej grupie społecznej.

Współczesne państwa demokratyczne zabezpieczają różnorodne formy aktywności społecznej. Do najczęściej wykorzystywanych zaliczamy:

• prawo ludzi do publicznych zgromadzeń w postaci marszów, pikiet, manifestacji;
• prawo ludzi do zrzeszania się w organizacje pozarządowe, np. stowarzyszenia, fundacje, związki zawodowe czy partie polityczne;
• prawo biernego i czynnego uczestnictwa w wyborach, udziału w referendach oraz ich organizowania;
• prawo dostępu do informacji publicznej w postaci uczestnictwa w zebraniach kolegialnych organów państwa, udziału w konsultacjach społecznych i uzyskania informacji od organu publicznego.

Społeczeństwo, które jest aktywne bez impulsów ze strony władzy publicznej, świadomie uczestniczy w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym, samoorganizuje się i podejmuje różne oddolne inicjatywy określane jest mianem społeczeństwa obywatelskiego.

Prawo do zgromadzeń i stowarzyszania się

Prawo do publicznych zgromadzeń i stowarzyszania się z innymi osobami wyrażone jest w międzynarodowych paktach praw człowieka uznanych przez większość państw świata. Art. 20 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uznaje prawo każdego człowieka do „spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania się”. Natomiast art. 21 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych rozpoznaje „prawo do spokojnego zgromadzania się”, a art. 22 prawo każdej osoby „do swobodnego stowarzyszania się z innymi, włącznie z prawem do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych w celu ochrony swych interesów”.

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku zawarta przez państwa europejskie skupione w Radzie Europy, umożliwia inaczej niż wcześniej wymienione dokumenty składanie skargi indywidualnej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na państwo niewywiązujące się z jej postanowień, a w art. 11. ust. 1. wskazuje, że każdy człowiek „ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzenia się oraz do swobodnego stowarzyszania się, włącznie z prawem tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich interesów”.

Pomyśl! Jak sądzisz, jakie jest znaczenie prawa do zgromadzeń i stowarzyszania się dla funkcjonowania demokratycznego państwa i ochrony innych praw obywatelskich?

Wpływ na życie publiczne i artykułowanie potrzeb społecznych mogą mieć również niezinstytucjonalizowane podmioty, jak społeczności lokalne, czyli zbiorowości ludzi zamieszkujące stosunkowo niewielkie terytorium, czy wszelkie ruchy społeczne, czyli spontaniczne, niezinstytucjonalizowane, zbiorowe działania, które samodzielnie podejmują różnorodne prace na rzecz społeczeństwa.

Całokształt prywatnych organizacji niedziałających dla zysku nazywamy trzecim sektorem, w odróżnieniu od instytucji administracji publicznej (pierwszy sektor) oraz podmiotów gospodarczych działających w celu osiągnięcia zysku finansowego (drugi sektor). Inaczej mówiąc, trzeci sektor to ogół organizacji pozarządowych (ang. non-governmental organizations – NGO’s), czyli prywatnych organizacji, założonych przez obywateli lub ich organizacje, działających z własnej inicjatywy na rzecz wybranego interesu publicznego i nie dla zysku.

Organizacje pozarządowe mogą podejmować różnorakie działania – pomoc społeczną, edukację, ochronę środowiska naturalnego, promocję sportu itd. Ich celem jest umożliwienie obywatelom równego i czynnego uczestniczenia w życiu publicznym, wyrażania swoich poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań.

Na Litwie prawo do pokojowego zgromadzenia się jest gwarantowane przez Konstytucję Republiki Litewskiej, która w art. 36 stanowi: „Nie można zabraniać ani utrudniać obywatelom gromadzenia się, bez broni, na pokojowych zgromadzeniach. Prawo to może być ograniczone tylko w drodze ustawy i gdy jest to konieczne dla ochrony bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa i porządku publicznego, zdrowia lub moralności ludzkiej lub praw i wolności innych osób.”

Podstawą działania organizacji społecznych i kulturalnych na Litwie jest ustawa o stowarzyszeniach z 22 stycznia 2004 r. (LR asociacijų įstatymas). Z kolei na podstawie ustawy o dobroczynności i wspieraniu z 3 czerwca 1993 r. (LR Labdaros ir paramos įstatymas) mieszkańcy państwa mają prawo do zakładania fundacji charytatywnych oraz wspierających takie dziedziny jak nauka, kultura, edukacja, religia, sport, opieka zdrowotna i inne. Według postanowień pierwszego ze wspomnianych aktów prawnych stowarzyszenie mogą założyć minimalnie trzy osoby fizyczne (pełnoletnie) lub osoby prawne.

Aktywność polityczna

Przejawem aktywności społecznej obywateli jest także korzystanie z prawa do informacji publicznej. Każdy obywatel na swój wniosek ma prawo uzyskać informacje o sposobie funkcjonowania i działaniach podejmowanych przez urząd. W ramach tego prawa mamy także możliwość wglądu do dokumentów urzędowych oraz wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów (np. rad gminy).

Zgodnie z litewską ustawą o informowaniu społeczeństwa (Visuomenės informavimo įstatymas) każda osoba ma prawo do otrzymania (za darmo lub za minimalną opłatą) od instytucji oraz urzędów rządowych i samorządowych informacji o ich działalności, kopie oficjalnych dokumentów, jak również wszelką informację, jaką wspomniane instytucje posiadają o samej osobie. Informacja jest udzielana w terminie jednego dnia pracy lub w ciągu tygodnia w razie potrzeby zebrania dodatkowych danych. W przypadku odmowy udzielenia informacji instytucja powinna w swym piśmie wskazać przyczyny takiej odmowy (np. ochrona porządku publicznego, tajemnicy bankowej lub handlowej, ochrona informacji o charakterze prywatnym).

Ustawa o prawie otrzymania informacji z urzędów państwowych i samorządowych (Teisės gauti informaciją iš valstybės ir savivaldybių įstaigų įstatymas) określa m.in. szczegółowe wymogi, jakie musi spełniać wniosek o otrzymanie informacji (w niektórych przypadkach możliwa jest ustna prośba telefoniczna), jak również ewentualnie przyczyny odmowy udzielenia informacji.

Zgodnie z litewską konstytucją - co potwierdza artykuł 9 ustawy o informowaniu społeczeństwa - każdy ma prawo do publicznego krytykowania działalności instytucji oraz urzędów rządowych i samorządowych, jak również ich pracowników (urzędników). Na Litwie funkcjonuje zakaz prześladowania za taką krytykę oraz zakaz cenzury informacji publicznej.

W przypadku gdy urząd państwowy lub samorządowy nie przedłożył informacji, o którą wnosiliśmy (chociaż taką informację posiada i według ustawy nie jest ona zaliczana do informacji nieudostępnianych), zwleka z udzieleniem informacji, przekracza ustalone terminy lub nie przedkłada konkretnej odpowiedzi na nasz wniosek, umyślnie udziela nam błędnej lub nieprawdziwej informacji – mamy prawo złożyć skargę do urzędu czy instytucji wyższej instancji lub do Urzędu Kontrolera Sejmowego.

Najczęstszą formą udziału w życiu politycznym kraju (choć i tak niewykorzystywaną przez liczne grupy osób) jest uczestnictwo w wyborach i referendach. Każdy obywatel, który ukończył odpowiedni rok życia (w większości państw świata, jak również na Litwie – 18) ma możliwość wybierania swoich przedstawicieli do władz ustawodawczych swojego państwa i organów władzy samorządowej, a czasami także władzy wykonawczej (np. prezydenta państwa). Nazywamy to czynnym prawem wyborczym. Obywatel ma prawo także kandydować w wyborach. Wówczas korzysta on z biernego prawa wyborczego. Warunki, które trzeba spełnić, aby móc startować w wyborach określa ustawodawstwo każdego kraju. W krajach demokratycznych jest to z reguły konieczność uzyskania odpowiedniego wieku kandydata, posiadanie praw wyborczych i obywatelstwa danego państwa (choć istnieją wyjątki od zasady obywatelstwa, jak w przypadku UE, w której obywatel innego kraju Unii posiada bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach samorządowych i do PE w państwie Wspólnoty, w którym mieszka).

Na Litwie posłem na Sejm może zostać osoba, która najpóźniej w dniu wyborów ukończyła 25 lat, kandydat na prezydenta musi mieć ukończone 40 lat, z kolei członkiem rady samorządowej (radnym) może zostać wybrana osoba, która ma ukończone 20 lat.

Pomyśl! Jak sądzisz, dlaczego ludzie nie biorą udziału w wyborach? Jak to zmienić?

Wiele państw, chcąc umożliwić obywatelom możliwość bezpośredniego wpływania na decyzje polityczne, przewiduje w swym prawodawstwie instytucję referendum, czyli możliwość osobistego wypowiedzenia się obywateli w drodze głosowania w przedstawionej sprawie. Niektóre państwa umożliwiają także zgłoszenie przez odpowiednio dużą liczbę osób (np. w Polsce 100 000 obywateli, na Litwie 50 000) własnego projektu ustawy. Jest to tzw. inicjatywa ludowa.

Uczestnictwo obywatela w procesie wyborczym może również obejmować zaangażowanie się w zbieranie podpisów poparcia pod listami kandydatów, które są niezbędne do zarejestrowania kandydata w wyborach lub w inne formy wsparcia polityka. Wyborca ma również prawo wesprzeć finansowo kampanię komitetu wyborczego określoną w prawie sumą.

Ważną formą aktywności społecznej obywateli są konsultacje społeczne, czyli proces informowania obywateli przez organy władzy publicznej o planowanych działaniach legislacyjnych i inwestycyjnych stwarzający możliwość wypowiedzenia się w tej kwestii mieszkańcom regionu bądź państwa. W procesie podejmowania decyzji władze publiczne powinny uwzględnić postulaty zgłoszone przez obywateli.

Powiązanym z konsultacjami społecznymi działaniem jest tzw. lobbing, czyli proces zawodowego wywierania wpływu na proces legislacyjny i inwestycyjny państwa przez uprawnione do tego podmioty.

Specyficzną formą aktywności publicznej jest nieposłuszeństwo obywatelskie. W historii ludzkości zdarzały i zdarzają się sytuacje naruszania praw człowieka, które nie mogą doczekać się rozwiązania za pomocą dostępnych i opisanych w prawie środków. Często ma to miejsce w państwach autorytarnych. Wówczas odpowiedzią obywateli było świadome naruszanie prawa (częstymi formami nieposłuszeństwa obywatelskiego są np. nielegalne marsze, strajki czy odmowa płacenia podatków), mające na celu zwrócenie uwagi na łamanie przez państwo praw obywatelskich lub wymuszenie zmiany jakiegoś prawa lub działania instytucji publicznej.

Najbardziej znanymi przykładami nieposłuszeństwa obywatelskiego w XX wieku był antybrytyjski ruch Mahatmy Gandhiego, walczący o prawa Afroamerykanów ruch Martina Luthera Kinga czy masowy sprzeciw wobec władzy komunistycznej w Polsce Ludowej, który przyjął postać związku zawodowego „Solidarność”.

Pomyśl! Czy jesteś w stanie wymienić dowolne inicjatywy społeczne podejmowane w Twoim najbliższym otoczeniu (np. w gminie)?

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. Art. 20 Każdy człowiek ma prawo spokojnego zgromadzania i stowarzyszania się. Nikogo nie można zmuszać do należenia do jakiegoś stowarzyszenia.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. Art. 21 Uznaje się prawo do spokojnego zgromadzania się. Na wykonywanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż ustalone zgodnie z ustawą i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, porządku publicznego bądź dla ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób. Art. 22 Każdy ma prawo do swobodnego stowarzyszania się z innymi, włącznie z prawem do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych w celu ochrony swych interesów. Na wykonywanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż przewidziane przez ustawę i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, porządku publicznego bądź dla ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w nałożeniu ograniczeń zgodnych z ustawą na wykonywanie tego prawa przez członków sił zbrojnych i policji. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie uprawnia Państw-Stron Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1948 r. dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych do podejmowania kroków ustawodawczych lub stosowania prawa w sposób, który naruszałby gwarancje przewidziane w tej Konwencji.

Martin Luther King był pastorem baptystycznym; dzięki jego działalności społecznej udało się doprowadzić do zniesienia dyskryminacji rasowej w USA. King za swoją działalność został w 1964 r. nagrodzony Pokojową Nagrodą Nobla. W 1968 r. został zamordowany przez fanatyka sprzeciwiającego się równouprawnieniu Afroamerykanów. Na zdjęciu z prezydentem USA Lyndonem Johnsonem.

Rok 1963, Marsz na Waszyngton podczas którego Martin Luther King wygłosił legendarne przemówienie "I Have a Dream". Jedną z popularniejszych form realizacji aktywności społecznej jest udział w manifestacjach i wiecach.

Twórcą idei obywatelskiego nieposłuszeństwa był amerykański pisarz, poeta i filozof Henry David Thoreau (1817-1862), który przedstawił ideę społecznego sprzeciwu w jednym ze swoich esejów.

Jedną z popularniejszych form realizacji aktywności społecznej w Polsce jest udział w manifestacjach i wiecach.

Formą bezpośredniego zaangażowania się obywateli w działanie wspólnoty lokalnej jest organizacja i udział w referendach lokalnych, podejmowanych w sprawach ważnych dla społeczności.

Niezabierającą dużo czasu formą aktywności społecznej jest wyrażenie swojej woli w danej sprawie w drodze poparcia petycji do władz.

Najważniejsze pojęcia

• Fundacja to osoba prawna, której celem jest wspieranie innych osób fizycznych i prawnych.
• Inicjatywa ludowa to forma inicjatywy ustawodawczej, zgłaszana na Litwie przez grupę co najmniej 50 000 obywateli.
• Konsultacje społeczne to proces, w którym przedstawiciele władz różnych szczebli przed podjęciem działań informują publicznie obywateli o swoich planach legislacyjnych i inwestycyjnych oraz programach innych przedsięwzięć.
• Lobbing to zawodowe wywieranie wpływu na proces legislacyjny państwa lub działalność organów państwowych w interesie osób trzecich przez zarejestrowane specjalnie do tego celu podmioty.
• Nieposłuszeństwo obywatelskie to świadome naruszanie prawa, mające na celu zwrócenie uwagi na łamanie przez państwo praw obywatelskich lub zmianę jakiegoś prawa lub sposobu działania instytucji publicznej.
• Organizacja pozarządowa to prywatna organizacja założona przez obywateli lub ich organizacje, działająca z własnej inicjatywy na rzecz określonego interesu publicznego i nie dla zysku.
• Prawo do informacji publicznej to prawo obywatela do uzyskania każdej niezastrzeżonej informacji o sprawach publicznych.
• Referendum lokalne to forma demokracji bezpośredniej na poziomie wspólnoty samorządowej, polegająca na wyrażeniu w drodze głosowania przez członków tej wspólnoty swojej woli co do sposobu rozstrzygania sprawy, której to referendum dotyczy.
• Ruch społeczny to spontaniczne, niezinstytucjonalizowane, zbiorowe działanie, podjęte na rzecz przeprowadzenia w społeczeństwie konkretnych zmian.
• Samorząd to zrzeszenie osób sprawujących niektóre funkcje władzy publicznej.
• Społeczność lokalna to zbiorowość ludzi zamieszkująca określone, niewielkie terytorium.
• Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, która w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.
• Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenia ludzi w celach niezarobkowych, opierające swoją działalność na pracy społecznej członków.
• Zgromadzenie publiczne to zgrupowanie co najmniej 15 osób, organizowane na otwartej przestrzeni, dostępnej dla nieokreślonych imiennie osób.
• Związek zawodowy to organizacja zrzeszająca na zasadzie dobrowolności ludzi pracy najemnej, a jej podstawowym celem jest obrona praw pracowników oraz reprezentowanie ich interesów zawodowych i socjalnych.

Zadanie

1. Zaznacz, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe, wpisując w odpowiednich miejscach tabeli Prawda lub Fałsz.

Zgromadzenie publiczne to zgrupowanie co najmniej 5 osób dostępne dla nieokreślonych imiennie ludzi zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wyrażenia wspólnego stanowiska.
Organizacja pozarządowa to prywatna organizacja założona przez obywateli działających z własnej inicjatywy na rzecz wybranego interesu publicznego i nie dla zysku.
Bierne prawo wyborcze to prawo obywatela do kandydowania w wyborach.
Na Litwie grupa co najmniej 50 000 obywateli ma prawo złożyć projekt ustawy.

Zobacz więcej

• Serwis poświęcony badaniom społeczeństwa obywatelskiego. Tutaj znajdziesz informacje o organizacjach pozarządowych działających w Polsce, wyniki badań, wykaz ważniejszych publikacji, cytaty i definicje dotyczące trzeciego sektora
• Portal organizacji pozarządowych. Znajdziesz tu m.in. poradniki poświęcone zakładaniu i działaniu organizacji pozarządowych, a także ogłoszenia organizacji pozarządowych
• Strona litewskiego Urzędu Kontrolera Sejmowego