Wikipedysta:Szwedzki/Gospodarka

W tym rozdziale dowiesz się, za pomocą jakich wskaźników można ocenić sytuację ekonomiczną kraju, a także jakie spory toczą się wokół polityki gospodarczej.

Ekonomia

Dzieje człowieka to w dużym stopniu historia zmagania się z problemem ograniczonych zasobów. Żywność, narzędzia, mieszkania czy surowce zawsze występowały w ilości niewystarczającej do zaspokojenia wszystkich ludzkich potrzeb. W różnych epokach społeczeństwa wypracowywały rozmaite sposoby wytwarzania oraz podziału bogactwa. Z reguły stawały się one, obok wierzeń czy rytuałów, istotnymi filarami poszczególnych cywilizacji.

Ekonomia jest nauką, która zajmuje się tymi problemami. Opisuje sposoby radzenia sobie z ograniczonymi zasobami w gospodarstwach domowych, przedsiębiorstwach oraz państwach. Ekonomiści odgrywają ważną rolę w ośrodkach władzy politycznej, a ich diagnozy i zalecenia często wpływają na charakter podejmowanych w państwie decyzji.

Jak ocenić sytuację gospodarczą kraju?

Chcąc ocenić poziom zamożności kraju, najlepiej ustalić wysokość jego Produktu Krajowego Brutto. Wskaźnik ten odpowiada łącznej wartości dóbr i usług wytworzonych na obszarze państwa w określonym okresie, np. w ciągu roku. PKB tworzą zatem wszystkie produkty, które trafiają do końcowych konsumentów: mieszkania, samochody, artykuły żywnościowe, a także usługi (świadczone przez szkoły, szpitale czy salony fryzjerskie).

Produkt Krajowy Brutto per capita informuje nas o tym, jaka część PKB przypada średnio na jednego mieszkańca. Wskaźnik ten pozwala na porównanie poziomu życia w poszczególnych krajach.

Wysokość PKB obrazuje poziom zamożności kraju, ale niewiele mówi o jego aktualnej sytuacji gospodarczej. Aby dowiedzieć się czegoś na ten temat, należy ustalić, jak ów wskaźnik zmienia się w czasie. Produkt Krajowy Brutto może z roku na rok zwiększać się – mówimy wówczas o wzroście gospodarczym. Jeśli mimo upływu czasu znacząco nie zmienia się, gospodarka znajduje się w fazie stagnacji. W pewnych okolicznościach PKB może nawet w kolejnych badanych okresach zmniejszać się – oznacza to, że kraj pogrążony jest w recesji.

Celem prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej jest stały i możliwie duży wzrost Produktu Krajowego Brutto. Dobra koniunktura gospodarcza jest z reguły warunkiem utrzymania niskiego bezrobocia i poprawy dobrobytu mieszkańców, a także zwiększa dochody samego państwa.

Mapa świata - na niebiesko zaznaczono państwa z PKB per capita powyżej średniej dla całego świata, na pomarańczowo - poniżej średniej

Według danych Litewskiego Departamentu Statystyki z października 2011 r. PKB Litwy łącznie za trzy kwartały 2011 r wyniósł 78,2 mld LTL (około 22,7 mld EUR), a jego wzrost wobec analogicznego okresu 2010 r. wyniósł 6,3%. Zwiększenie PKB zostało osiągnięte przede wszystkim dzięki wzrostowi wskaźników produkcji oraz konsumpcji.

Dynamika wzrostu PKB Litwy w latach 1996-2006

Pomyśl!
Jakie mogą być konsekwencje recesji dla państwa?

Na obraz gospodarki kraju poza dynamiką PKB wpływają także inne czynniki. Należy do nich inflacja, czyli utrzymujący się w czasie wzrost przeciętnego poziomu cen rynkowych. Jej występowanie oznacza spadek wartości pieniądza, gdyż przy rosnących cenach zmniejszają się możliwości nabywcze konsumentów. W dalszej perspektywie stały wzrost cen może także prowadzić do deprecjacji waluty, czyli spadku jej kursu liczonego w walutach innych państw.

Przyczyny inflacji mogą być rozmaite, zaś ich ustalenie często jest przedmiotem sporów między ekonomistami. Do czynników wywołujących to zjawisko należą: wzrost cen surowców na światowych rynkach, zmowy monopolistyczne przedsiębiorstw, niewłaściwa polityka pieniężna państwa, a nawet same oczekiwania inflacyjne.

Inflacja w wybranych krajach europejskich w 2010 roku.

Inflacja jest zjawiskiem niekorzystnym dla gospodarki, nie tylko ze względu na jej uciążliwość odczuwaną przez konsumentów. Niekontrolowany wzrost cen, zwłaszcza taki, który jest trudny do przewidzenia, komplikuje ekonomiczną kalkulację oraz zwiększa ryzyko działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Gospodarka pogrążona w inflacji jest nieustabilizowana i przez długi czas nie jest w stanie szybko się rozwijać.

Bardzo wysoka inflacja określana jest mianem hiperinflacji. Zwykle towarzyszy jej rozkład systemu finansowego państwa oraz ucieczka mieszkańców kraju od oficjalnej waluty. Przykładowo w czasie wojen na Bałkanach w latach 90. hiperinflacja ogarnęła Jugosławię, w której w ciągu kilkunastu miesięcy ceny wzrosły o 5 000 000 000 000 000 procent!

Jedną z konsekwencji hiperinflacji są banknoty o bardzo wysokich nominałach

O braku gospodarczej stabilizacji może świadczyć również duża liczba bezrobotnych, czyli osób czynnych zawodowo, które nie mogą znaleźć zatrudnienia. Wysokie bezrobocie świadczy o niewykorzystanym potencjale gospodarki. Jest ono również ważną kwestią społeczną, gdyż może prowadzić do ubóstwa, a w pewnych sytuacjach nawet do zjawisk patologicznych, takich jak przestępczość czy alkoholizm.

Bezrobocie może mieć charakter koniunkturalny. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku osłabienia koniunktury gospodarczej, a zwłaszcza w czasie recesji. Spadek produkcji zmusza przedsiębiorstwa do oszczędności, co często prowadzi do zwolnień pracowników. Jednak bezrobocie może być również strukturalne. Wynika ono z niedopasowania podaży pracy do popytu na pracę. Chodzi o sytuację, w której osoby pozostające bez zatrudnienia nie są w stanie go uzyskać ze względu na brak stosownych kwalifikacji lub bariery geograficzne (np. miejsca pracy oferowane są w miejscowości znacznie oddalonej od ich miejsca zamieszkania).

Skutecznym sposobem walki z bezrobociem koniunkturalnym może być polityka ożywiania gospodarki, prowadząca do wzrostu PKB, a w konsekwencji do tworzenia nowych miejsc pracy. Natomiast w przypadku bezrobocia strukturalnego państwo może podejmować się pośrednictwa pracy, zachęcania osób czynnych zawodowo do większej mobilności czy też finansować lub organizować dla nich szkolenia.

Pomyśl!
W jaki sposób państwo może zachęcać bezrobotnych do większej mobilności?

Wskaźnik bezrobocia (procent bezrobotnych w liczbie osób czynnych zawodowo) w wybranych krajach europejskich. Źródło: Eurostat.

	2006	2007	2008	2009	2010
UE	7.9	7.0	7.5	9.5	9.6
Francja	8.9	7.9	8.2	10.0	9.7
Grecja	8.7	8.0	7.9	10.2	14.1
Hiszpania	8.3	8.7	14.0	19.0	20.5
Litwa	4.9	4.4	8.1	15.9	17.3
Niemcy	9.7	8.3	7.4	7.7	6.7
Polska	12.3	8.6	7.0	8.8	9.6

Finanse publiczne

Istotną rolę we współczesnych gospodarkach odgrywa zatem państwo. Polityka, jaką realizuje, wpływa – pośrednio lub bezpośrednio – na podział dochodu narodowego. Jednocześnie stopień rozwoju ekonomicznego jest ważnym czynnikiem określającym pozycję kraju na arenie międzynarodowej.

Aby państwo mogło wypełniać swoje funkcje, musi dysponować budżetem, czyli planem wszystkich dochodów oraz wydatków. W krajach demokratycznych budżet uchwalany jest w formie ustawy przez parlament, najczęściej na okres jednego roku.

Głównym źródłem dochodów państwa są podatki – przymusowe i bezzwrotne świadczenia na jego rzecz, nakładane zarówno na osoby fizyczne, jak i podmioty gospodarcze.

Podatki możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Te pierwsze – zgodnie z nazwą – bezpośrednio obciążają podatnika, np. podatek dochodowy. W przypadku podatków pośrednich płatnikiem podatku jest sprzedawca, natomiast jego koszt ponosi konsument, gdyż podatek zawarty jest w cenie produktu, np. VAT.

Litewski budżet przygotowuje Ministerstwo Finansów RL według planów działalności innych ministerstw i instytucji, które są ustalane z uwzględnieniem programów Rządu RL, jego strategicznych celów i ich praktycznego wdrażania. Przygotowywanie budżetu zajmuje cały rok i jesienią jest finalizowane poprzez głosowanie w Sejmie, po czym ustawę budżetową podpisuje Prezydent.

Pomyśl!
Jaki rodzaj podatków jest najkorzystniejszy z punktu widzenia dochodów budżetowych?

Budżet państwa jest zrównoważony, gdy suma planowanych dochodów jest równa sumie planowanych wydatków. Często jednak współczesne państwa uchwalają budżety niezrównoważone, w których wydatki przekraczają dochody. Powstałe w ten sposób deficyty budżetowe finansowane są zaciąganiem przez państwa pożyczek. Najczęściej spotykaną ich formą jest emisja obligacji skarbowych.

Obligacja jest dłużnym papierem wartościowym, którego istota polega na tym, że sprzedawca (emitent) zobowiązuje się do jego wykupu w określonym terminie (np. po upływie 10 lat), po z góry określonej cenie. Cena wykupu jest oczywiście wyższa od ceny emisyjnej, a różnica między nimi stanowi zysk nabywcy obligacji. Takie papiery wartościowe mogą być przedmiotem wtórnego obrotu, np. na giełdach, co czyni je czyni użytecznymi i bezpiecznymi lokatami kapitału.

New York Stock Exchange - największa giełda papierów wartościowych na świecie. Jej dzienny obrót przekracza wartość 40 mld dolarów i obejmuje przede wszystkim akcje - czyli udziały w wielkich przedsiębiorstwach.

Finansowany emisją obligacji deficyt budżetowy umożliwia państwu realizację polityki wykraczającej poza aktualne możliwości finansowe. Stwarza jednak także niebezpieczeństwo nadmiernego zadłużenia.

Pomyśl!
Jakie mogą być konsekwencje zbyt dużego zadłużenia państwa?

Gospodarka Litwy po odzyskaniu niepodległości

Po uzyskaniu niepodległości Litwa znajdowała się w okresie kryzysu gospodarczego, spowodowanego zmianą systemu zarządzania. W pierwszych latach po proklamacji niepodległości, sprywatyzowano część własności państwowej (m.in. zlikwidowano wszystkie kołchozy i sowchozy) oraz wprowadzono liberalizację cen. W efekcie tych zmian zarówno PKB jak i przychody państwa zaczęły szybko rosnąć.

Budżet Litwy 1999 – 2009 r.

Na zielono zaznaczono dochód w litach, na pomarańczowo - deficyt budżetowy

Kryzys ekonomiczny a Litwa

Kryzys ekonomiczny, który rozpoczął się w 2008 r. miał negatywny wpływ na gospodarkę Litwy. Rosnące ceny ropy i żywności spowodowały spadek siły nabywczej konsumentów – czyli za tę samą ilość pieniędzy można było kupić mniej produktów. Kryzys pogłębił także problem bezrobocia. Wiele firm bankrutowało lub czasowo wstrzymało swoją działalność. Bankructwa państwa udało się uniknąć dzięki pożyczkom zagranicznym, ale zadłużenie państwa wzrosło z 14 miliardów litów w 2008 roku do prawie 32 miliardów litów w 2010.

Państwo a wolny rynek

Polityka gospodarcza państwa od lat wywołuje wiele sporów, zarówno wśród polityków, jak i ekonomistów. W XVIII wieku narodziła się idea leseferyzmu, zgodnie z którą państwo powinno respektować reguły wolnego rynku. Do prekursorów tej koncepcji należy Adam Smith, który przekonywał, że społeczeństwa bogacą się dzięki swobodzie gospodarczej i wolnej konkurencji prywatnych przedsiębiorców. Tak jak wielu innych filozofów oświeceniowych, wierzył on w korzystny wpływ ludzkiego egoizmu na społeczny postęp.

Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu i nie mówimy im o naszych własnych potrzebach, lecz o ich korzyściach.
Adam Smith (1723-1790), "Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów"

Państwo – w świetle leseferyzmu – musi stworzyć jedynie uczciwe warunki działania takim podmiotom i stać na straży przestrzegania umów. Samo zaś powinno powstrzymywać się od ingerowania w procesy gospodarcze. Słowo „leseferyzm” pochodzi od francuskiego zwrotu "laissez faire" (czyli „pozwólcie działać”).

Leseferyzm do dziś ma wielu zwolenników, zwłaszcza wśród rzeczników liberalizmu. Realizowana przez wiele państw polityka wolnego rynku w istocie doprowadziła do bezprecedensowego wzrostu PKB. Jej skutkiem ubocznym był jednak wzrost nierówności społecznych i pojawienie się wielkiej grupy robotników żyjących w skrajnej nędzy. W takich warunkach w XIX wieku powstała ideologia socjalizmu odrzucająca kapitalizm jako ustrój niesprawiedliwy.

Burżuazja zdarła aureolę świętości z wszystkich rodzajów zajęć, które otaczano dotychczas szacunkiem i na które spoglądano z nabożną czcią. Lekarza, prawnika, duchownego, poetę, uczonego obróciła w swoich płatnych najemnych robotników.
Karol Marks (1818-1883), Fryderyk Engels (1820-1895), "Manifest komunistyczny"

W XX wieku przeciwnicy kapitalizmu zdobyli władzę w niektórych państwach europejskich. Najbardziej radykalni z nich – komuniści – całkowicie zlikwidowali wolny rynek, zastępując go systemem opartym na centralnym planowaniu. Prywatne przedsiębiorstwa zostały przejęte przez państwo, które odtąd samo zaczęło określać plany produkcyjne, a także ustalać ceny i warunki pracy.

System ten umożliwił rozwiązanie niektórych problemów społecznych (takich jak bezrobocie czy ekonomiczne nierówności). Odbyło się to jednak kosztem ekonomicznej efektywności. Kraje komunistyczne nie były w stanie zapewnić swoim mieszkańcom takiego dobrobytu jak państwa, w których zostały utrzymane mechanizmy wolnorynkowe. Ostatecznie w latach 80. XX wieku kraje komunistyczne popadły w poważny kryzys. W efekcie eksperyment komunistyczny stopniowo był zarzucany, aż całkowicie został zastąpiony systemem wolnorynkowym.

Pomyśl!
Dlaczego system oparty na centralnym planowaniu okazał się mniej efektywny od wolnego rynku?

Aktualnie zdecydowana większość partii politycznych, zarówno prawicowych, jak i lewicowych, akceptuje wolny rynek jako podstawę ustroju gospodarczego państwa. Jednocześnie politycy i ekonomiści podzielają przekonanie o konieczności interwencjonizmu państwowego w celu ograniczenia negatywnych konsekwencji wolnego rynku.

Przedmiotem sporu pozostaje natomiast skala aktywności państwa w dziedzinie gospodarczej. Socjaldemokraci stoją na stanowisku, że powinno ono niwelować nierówności społeczne oraz organizować rozbudowane usługi publiczne w takich dziedzinach jak edukacja, pomoc socjalna czy opieka zdrowotna. Neoliberałowie z kolei przeciwstawiają się nadmiernemu interwencjonizmowi państwa, w którym widzą ograniczenie wolności gospodarczej. Będąc zwolennikami wolnego rynku, akceptują jednocześnie ekonomiczne nierówności.

Najważniejsze pojęcia

Bezrobocie to zjawisko pozostawania bez pracy części osób czynnych zawodowo.
Budżet państwa to uchwalany najczęściej na rok plan dochodów i wydatków państwa.
Centralne planowanie to praktyka określania przez państwo charakteru oraz ilości produkcji, a także cen sprzedawanych dóbr.
Deficyt budżetowy to ujemny wynik różnicy między dochodami i wydatkami w budżecie państwa (por. nadwyżka budżetowa).
Deprecjacja waluty to spadek wartości waluty w stosunku do walut innych państw (por. aprecjacja waluty).
Giełda papierów wartościowych to miejsce, w którym zgodnie z określonymi regułami przeprowadzane są transakcje kupna i sprzedaży papierów wartościowych.
Inflacja to wzrost przeciętnego poziomu cen w danym okresie.
Leseferyzm to doktryna postulująca minimalną rolę państwa w gospodarce.
Obligacja to dłużny papier wartościowy, będący formą pożyczki zaciąganej przez emitenta.
Produkt Krajowy Brutto to łączna wartość wszystkich dóbr i usług wyprodukowanych w danej gospodarce.
Podatek to bezzwrotne i przymusowe świadczenie na rzecz państwa.
Recesja to trwający przez dłuższy czas spadek Produktu Krajowego Brutto.
Wzrost gospodarczy to wyraźne zwiększanie się Produktu Krajowego Brutto w dłuższym okresie.

Zadanie

Uzupełnij tekst.

Na początku lat 90. XX wieku w większości państw Europy Wschodniej pojawił się kryzys. Już w poprzedniej dekadzie stało się jasne, że system gospodarczy oparty na .................... .................... jest niewydolny i wymaga zmian. Wraz z przemianami politycznymi zdecydowano się więc przeprowadzić również transformację w dziedzinie ..................... Podstawą nowego systemu ekonomicznego miał odtąd być .................... rynek. Jego pierwsze lata nie były jednak łatwe: wybuchła wysoka .................... – ceny rosły nawet o kilkaset procent rocznie. „Terapia szokowa”, którą podjęto w celu stabilizacji gospodarki, doprowadziła jednak do znacznej ...................., co z kolei wywołało zjawisko nieznane w krajach komunistycznych – …............ sięgające kilku, a nawet kilkunastu procent. To już był poważny problem społeczny. Rosła bieda, więc szybko pojawiły się partie polityczne, które zaczęły domagać się większej roli .................... w gospodarce, przede wszystkim niwelowania ....................