Wikipedysta:Szwedzki/Unia Europejska

W tym rozdziale dowiesz się, czym jest Unia Europejska, jakie są jej kompetencje oraz najważniejsze instytucje.

Czym jest Unia?

Unia Europejska jest szczególnego rodzaju organizacją międzynarodową. Została powołana, aby umożliwić państwom Starego Kontynentu ścisłą współpracę w dziedzinie gospodarczej i politycznej. Sposób funkcjonowania UE daleko wykracza jednak poza standardy obowiązujące w innych międzynarodowych organizacjach regionalnych. Realizując ideę zjednoczonej Europy, wkroczyła ona na wiele obszarów tradycyjnie zastrzeżonych dla państwa.

Choć UE powstała w 1993 roku, jej korzenie sięgają pierwszych lat po II wojnie światowej. W 1951 roku kilka państw Europy Zachodniej podpisało Traktat Paryski, ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Organizacja ta miała na celu uniemożliwienie rozwoju przemysłu zbrojeniowego w Zachodniej Europie, co miało powstrzymać od kolejnej wojny w Europie. Sześć lat później te same kraje - zawierając Traktaty Rzymskie - powołały Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). Te trzy wspólnoty weszły w skład utworzonej na mocy Traktatu z Maastricht Unii Europejskiej.

Największym osiągnięciem Unii Europejskiej jest stworzenie wspólnego rynku. Na zamieszkałym przez prawie 500 mln ludzi obszarze obowiązuje swoboda przepływu osób, produktów, usług i kapitału. Ponadto obywatele 17 państw członkowskich posługują się wspólną walutą, euro - ich kraje tworzą unię gospodarczą i walutową.

Ważnym impulsem do europejskiej integracji były doświadczenia związane z wojną. Nawiązywanie coraz bliższych kontaktów oraz tworzenie ponadnarodowych instytucji miało - w przekonaniu twórców pierwszych wspólnot - uchronić państwa Starego Kontynentu przed podobnymi wydarzeniami w przyszłości. Pewną rolę odegrał także konflikt zimnowojenny. We wspólnych instytucjach Europy Zachodniej widziano bowiem niekiedy jedno z zabezpieczeń przed ekspansją Związku Radzieckiego.

Po upadku „żelaznej kurtyny” i przeprowadzeniu transformacji ustrojowej w krajach postkomunistycznych, UE powiększyła się o państwa Europy Wschodniej. Unia Europejska, po swoim ostatnim rozszerzeniu w 2007 roku, liczy 27 członków. Warto dodać, że kilka krajów ubiega się o przynależność do tej organizacji.

Dewizą Unii Europejskiej jest „Jedność w różnorodności”, zaś flagą okrąg składający się z 12 żółtych gwiazd na niebieskim tle.

Pomyśl! dlaczego przed II wojną światową nie udało się zjednoczyć Europy?

Pierwsze europejskie wspólnoty zostały powołane przez 6 państw Europy Zachodniej. Dzisiejszą Unię Europejską tworzy 27 państw z obu części Starego Kontynentu. 17 z nich ma wspólną walutę, euro. O członkostwo w UE ubiegają się m. in. Chorwacja, Turcja, Serbia, Czarnogóra i Macedonia.

Podstawą prawną UE są dwa traktaty: określający podstawowe reguły działania Traktat o Unii Europejskiej oraz bardziej szczegółowy Traktat o funkcjonowaniu UE. Mają one równorzędny status i stanowią niejako konstytucyjne filary Unii Europejskiej. Każdy z tych dokumentów ma swoją długą historię i był wielokrotnie zmieniany. Pierwszy z nich w pierwotnej wersji został podpisany w Maastricht (1992), drugi zaś to aktualna wersja Traktatu Rzymskiego (1957).

Na początku XXI wieku pojawił się projekt zastąpienia dotychczasowych traktatów jednolitą Konstytucją dla Europy. Dokument taki został przygotowany oraz podpisany przez przywódców państw członkowskich w 2004 roku. Konstytucja została jednak odrzucona w wyniku referendów w dwóch krajach: we Francji oraz w Holandii. Ostatecznie nie weszła w życie, gdyż proces ratyfikacji stosownej umowy międzynarodowej został przerwany.

Kompetencje UE

Chociaż Unia Europejska pod pewnymi względami może przypominać federację, to jednak nie ma statusu państwa i nie zastępuje wchodzących w jej skład państw narodowych. Reguły UE wyraźnie gwarantują samostanowienie członków tej organizacji. Instytucje unijne mają co prawda charakter ponadnarodowy, ale mogą działać wyłącznie w granicach jednomyślnie przyznanych im przez państwa członkowskie kompetencji. Traktat o funkcjonowaniu UE dzieli je na trzy kategorie:

1. Wyłączne kompetencje Unii. Są to obszary całkowicie przejęte przez organy unijne. Państwa członkowskie mogą tu podejmować jakiekolwiek decyzje tylko z ich upoważnienia. Do tej grupy należą: unia celna, wspólna polityka handlowa, ustanawianie reguł niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego, zarządzanie morskimi zasobami biologicznymi oraz polityka pieniężna w krajach należących do strefy euro.
2. Kompetencje dzielone między Unię i państwa członkowskie. Tutaj także priorytet mają działania organów UE, jednak rola poszczególnych krajów jest większa. Każdy z nich może swobodnie kształtować swoją politykę, w takim zakresie, w jakim dany obszar nie został uregulowany przez instytucje unijne. W tej kategorii znajdują się m. in. polityka społeczna, rolnictwo, ochrona środowiska, transport, energia, a także prawa konsumentów.
3. Kompetencje Unii ograniczone do „wspierania, koordynowania i uzupełniania” działań państw członkowskich. Są to dziedziny, w których organy UE mają jedynie głos doradczy, a poszczególne kraje o wszystkim decydują samodzielnie. Obszary te, to m. in. ochrona zdrowia, polityka przemysłowa, kultura, turystyka i edukacja.

Przykładem „wspierania, koordynowania i uzupełniania” działań państw członkowskich przez Unię Europejską może być pakiet Socrates-Erasmus. Pozwala on działającym na terenie UE uczelniom wyższym na uczestnictwo w programie międzynarodowej wymiany studentów i pracowników naukowych. Inicjatywa jest bardzo popularna wśród młodych ludzi.

Zakres poszczególnych grup kompetencji jest szczegółowo opisany w traktatach. Jeśli jakiś obszar nie został w nich uwzględniony, to znaczy, że instytucje unijne w odniesieniu do niego nie mogą podejmować żadnych decyzji. Poza kompetencjami UE znajdują się m. in. kwestie ustrojowe, prawo karne, cywilne i rodzinne, a także - w zasadniczej części - polityka zagraniczna i obronna. Jakiekolwiek rozszerzenie kompetencji Unii Europejskiej wymaga zawarcia i ratyfikowania przez wszystkie państwa członkowskie stosownego traktatu.

Pomyśl! Dlaczego integracja europejska posunęła się najdalej w dziedzinie gospodarczej, a nie politycznej?

Unijne instytucje

Aby UE mogła wypełniać swoje funkcje, traktaty wyposażyły ją w stosowne organy. Należą do nich przede wszystkim: Rada Europejska, Rada, Parlament Europejski, Komisja Europejska oraz Trybunał Sprawiedliwości. Warto dodać, że te trzy ostatnie instytucje mają charakter ponadnarodowy. Oznacza to, że choć zasiadają w nich obywatele pochodzący z poszczególnych krajów, to mają oni obowiązek kierować się dobrem Unii jako całości, a nie lojalnością wobec własnego państwa. Traktaty gwarantują im jednocześnie niezależność od władz krajowych, które nie mają możliwości pozbawienia urzędników unijnych funkcji przed upływem kadencji.

Rada Europejska tworzona jest przez szefów państw lub rządów wszystkich państw członkowskich UE. Prezydenci i premierzy 27 krajów spotykają się co najmniej cztery razy w roku i większość decyzji podejmują jednomyślnie. Na czele tego organu stoi wybierany na 2,5-letnią kadencję Przewodniczący Rady Europejskiej. Aktualnie funkcję tę pełni były premier Belgii, Herman Van Rompuy. W świetle Traktatu o UE „Rada Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa ogólne kierunki i priorytety polityczne”.

Składająca się z przywódców państw członkowskich Rada Europejska zbiera się co najmniej dwa razy w ciągu półrocza.

W skład Rady wchodzą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich w randze ministra. Tak jak w przypadku Rady Europejskiej, każdy członek tego organu reprezentuje swoje państwo i realizuje wytyczne własnego rządu. Rada zbiera się kilkadziesiąt razy w roku (zwykle w Brukseli), a jej skład zależy od omawianych kwestii, np. w przypadku spraw związanych z polityką rolną obradują ministrowie rolnictwa. Organowi przewodniczy minister z kraju, który w danym półroczu sprawuje prezydencję Unii. Decyzje podejmowane są najczęściej w głosowaniu, z zastosowaniem dość skomplikowanej procedury. Rada jest głównym organem prawodawczym Unii Europejskiej.

Prezydencję pełnią rotacyjnie wszystkie kraje członkowskie UE. W drugim półroczu 2011 sprawuje ją Polska, zaś 1 stycznia 2012 przewodnictwo Unii obejmie na pół roku Dania. Prezydencja Litwy zaplanowana jest na drugą połowę 2013 roku.

Parlament Europejski jest reprezentacją obywateli UE. Składa się z 736 posłów wybieranych bezpośrednio przez mieszkańców wszystkich krajów członkowskich na 5-letnią kadencję. Uprawnienia tego organu są dość ograniczone. PE bierze udział w procesie stanowienia prawa unijnego: w zależności od charakteru regulowanej kwestii współdecyduje o nim wraz z Radą lub pełni funkcje konsultacyjne. Sprawuje również kontrolę polityczną nad Komisją Europejską.

Posłowie wybrani do Parlamentu Europejskiego tworzą w nim grupy polityczne. Trzy największe z nich to: Europejska Partia Ludowa, skupiająca europarlamentarzystów z partii konserwatywnych i chadeckich; Postępowy Sojusz Socjalistów i Demokratów, w skład którego wchodzą politycy z ugrupowań socjaldemokratycznych; Porozumienie Liberałów i Demokratów na rzecz Europy, będące frakcją członków PE z partii liberalnych.

Obywatele Litwy wybierają 12 europarlamentarzystów, zaś obywatele Polski - 50. Na zdjęciu: sala obrad Parlamentu Europejskiego.

Komisja Europejska liczy 27 członków, wśród których znajduje się przewodniczący, wysoki przedstawiciel UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa (będący jednocześnie wiceprzewodniczącym Komisji) oraz komisarze zajmujący się określonymi obszarami działań UE (np. komisarz do spraw transportu lub komisarz do spraw polityki regionalnej). Kandydatów na członków KE wskazują poszczególne państwa, zaś skład organu musi być zaakceptowany przez Radę Europejską oraz Parlament Europejski. Kadencja Komisji trwa 5 lat. Aktualnie na jej czele stoi luksemburski polityk Jean-Claude Juncker, natomiast Wysokim przedstawicielem Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa jest pochodząca z Włoch Federica Mogherini.

Komisja Europejska jest organem wykonawczym UE. Zarządza unijnymi programami, wykonuje budżet, a także czuwa nad przestrzeganiem traktatów. Przygotowuje ponadto projekty aktów prawnych, które następnie są rozpatrywane przez Radę i Parlament Europejski. Ważnym uprawnieniem Komisji jest prowadzenie negocjacji z innymi organizacjami międzynarodowymi oraz z państwami spoza UE. Komisja Europejska reprezentuje również Unię na zewnątrz.

Pomyśl! Dlaczego prawo UE uniemożliwia odwoływanie członków Komisji Europejskiej przez władze państw, z których pochodzą?

Organem sądowniczym Unii Europejskiej jest Trybunał Sprawiedliwości UE. W jego skład wchodzą sędziowie pochodzący ze wszystkich państw członkowskich, którzy są powoływani na 6-letnią kadencję. Do kompetencji Trybunału należy m. in. orzekanie o legalności unijnych aktów prawnych oraz - na wniosek sądów krajowych - interpretowanie traktatów i przepisów UE. Trybunał Sprawiedliwości stoi także na straży przestrzegania przez państwa członkowskie zobowiązań traktatowych. W przypadku stwierdzenia uchybień może - na wniosek Komisji lub innego państwa - nałożyć karę finansową na kraj należący do UE.

Oprócz wyżej wymienionych, w Unii Europejskiej funkcjonują również inne instytucje. Należą do nich: Europejski Bank Centralny, który prowadzi politykę pieniężną w strefie euro, a także Trybunał Obrachunkowy, kontrolujący prawidłowość finansową UE oraz jej instytucji. W ramach Unii działają także organy doradcze: reprezentujący samorządy terytorialne Komitet Regionów i Komitet Społeczno-Ekonomiczny, w którym zasiadają przedstawiciele pracowników i pracodawców.

Pomyśl! Która z instytucji Unii Europejskiej ma najbardziej demokratyczny charakter?

Warto na koniec dodać, że każdy obywatel kraju należącego do UE posiada również obywatelstwo Unii Europejskiej. Wynikają z tego określone prawa. Przede wszystkim obywatel UE ma możliwość swobodnego przemieszczania się w granicach Unii oraz przebywania w wybranym przez siebie państwie. Oznacza to również prawo do podejmowania nauki oraz pracy w każdym kraju UE, na takich samych prawach, co jego obywatele. Z unijnym obywatelstwem wiąże się również prawo do uczestniczenia w wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego w miejscu zamieszkania (nawet w przypadku braku obywatelstwa w danym kraju), jak również prawo zwracania się do instytucji Unii Europejskiej.

Najważniejsze pojęcia

• Komisja Europejska to organ wykonawczy UE.
• Parlament Europejski to organ reprezentujący obywateli UE.
• Rada to podstawowy organ prawodawczy UE.
• Rada Europejska to organ UE składający się z przywódców państw członkowskich.
• Traktat Paryski to podpisany w 1951 r. traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali.
• Traktat z Maastricht to podpisany w 1992 r. traktat ustanawiający Unię Europejską.
• Traktaty Rzymskie to podpisane w 1957 r. traktaty ustanawiające EWG i Euratom.
• Trybunał Sprawiedliwości to organ władzy sądowniczej UE.
• Wspólny rynek to forma integracji gospodarczej, polegająca na swobodnym przepływie osób, dóbr i kapitału.
• Żelazna kurtyna to symboliczne określenie podziału Europy na dwa bloki polityczne podczas zimnej wojny.

Zadanie

Korzystając z wiedzy ogólnodostępnej uzupełnij tabelkę.

nazwa kraju	rok przystąpienia do EWG/UE	czy należy do strefy euro?
Litwa
Francja
Szwecja
Estonia
Hiszpania
Wielka Brytania

Zobacz więcej

• Oficjalny portal Unii Europejskiej
• Strona Parlamentu Europejskiego
• Strona Trybunału Sprawiedliwości UE
• Teksty traktatów UE
• Portal informujący o członkostwie Litwy w UE oraz przedstawiający aktualia unijnej integracji
• Strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Litwy informująca o członkostwie Litwy w UE