Wikipedysta:Szwedzki/Władza

W tym rozdziale dowiesz się, czym charakteryzuje się współczesna władza, a także z jakimi państwami najczęściej mamy do czynienia.

Władza

Władza towarzyszy zbiorowościom ludzkim odkąd istnieją. Współdziałanie zawsze wymagało podejmowania licznych decyzji, a także ich egzekwowania, nierzadko wbrew woli niektórych członków społeczeństwa. Rządzący w różnych epokach wpływali na życie wielu ludzi, zawsze znajdując się na szczytach wspólnotowych hierarchii. Nie jest więc rzeczą dziwną, że zjawisko władzy było przedmiotem licznych sporów, a dążenie do jej sprawowania - przyczyną większości wojen.

Pomyśl! Czy możliwe jest społeczeństwo pozbawione jakiejkolwiek władzy?

Chociaż władza polityczna najczęściej kojarzy nam się z państwem, to przez długi czas funkcjonowała także poza jego instytucjami. Niewolnictwo czy zależność feudalna dawały możliwość sprawowania rządów wielu osobom, które nie należały do państwowych struktur, choćby takim, jak właściciele ziemscy. Dlatego warto podkreślić, że jedną z najważniejszych cech nowoczesnego państwa jest zmonopolizowanie przez nie możliwości legalnego stosowania przemocy. Państwo jest suwerenne, jeśli dysponuje niezależnymi władzami, a te zdolne są do ustalania oraz egzekwowania na jego terytorium określonego prawa.

Walka o władzę zawsze wywoływała olbrzymie emocje i była przyczyną większości wojen. Na zdjęciu: pomnik poległych w konflikcie zbrojnym o Wyspy Falklandzkie znajdujący się w argentyńskiej miejscowości Ushuaia. W 1982 roku wybuchła wojna między Wielką Brytanią i Argentyną, której przyczyną był spór o to, kto powinien sprawować władzę nad Falklandami (Malwinami), liczącymi wówczas zaledwie ok. 2000 mieszkańców.

Władza demokratyczna

Najbardziej preferowanym we współczesnym świecie sposobem sprawowania władzy jest demokracja. Jest to ustrój, w którym rządy sprawowane są przez samo społeczeństwo - słowo „demokracja” pochodzi z języka starożytnych Greków i oznacza dosłownie „ludowładztwo”. Inaczej jednak niż w starożytności, współczesne państwa opierają się na demokracji pośredniej, zwanej również przedstawicielską. Oznacza to, że społeczeństwo rządzi państwem jedynie za pośrednictwem swoich reprezentantów, których wybiera do parlamentu w wolnych wyborach.

We współczesnych państwach - mimo zasady przedstawicielstwa - można jednak spotkać pewne rozwiązania charakterystyczne dla demokracji bezpośredniej. Najbardziej znaną z nich jest referendum - czyli głosowanie, w którym obywatele wyrażają swoją opinię w danej sprawie.

Pomyśl! Dlaczego współczesne demokracje nie mają charakteru bezpośredniego?

Ważnym rozwiązaniem ustrojowym we współczesnych państwach demokratycznych jest trójpodział władz. Koncepcja ta - w obecnym wariancie - została po raz pierwszy przedstawiona przez francuskiego filozofa oświeceniowego Monteskiusza (1689-1755). Istotą tego rozwiązania jest podział władzy na trzy ośrodki: władzę ustawodawczą (inaczej władzę tworzenia prawa, zwaną legislatywą), władzę wykonawczą (czyli władzę wykonywania obowiązującego prawa, zwaną egzekutywą) oraz władzę sądowniczą. Relacje między tymi ośrodkami powinny jednak być tak skonstruowane, aby nawzajem kontrolowały się, i w ten sposób zapobiegały nadużyciom każdej z nich. Celem trójpodziału władz jest bowiem ochrona obywateli przed arbitralnością rządzących.

Wiąże się z tym jedna z najważniejszych zasad współczesnego państwa demokratycznego: zasada praworządności. Oznacza ona, że zarówno rządzący, jak i rządzeni podlegają pewnym regułom. Władza nie działa arbitralnie - może robić tylko to, na co pozwala jej prawo. Obywatele - przeciwnie - mogą robić wszystko, czego prawo im nie zakazuje.

Ustrój demokratyczny po raz pierwszy pojawił się w starożytnej Grecji w VI w. p.n.e. W epoce nowożytnej natomiast bardzo istotną rolę w kształtowaniu się współczesnej demokracji odegrała trwająca od XVII wieku ewolucja ustroju Anglii. To właśnie w tym kraju narodził się system rządów parlamentarnych.

Demokratyczny ustrój występuje jednak w rozmaitych wariantach. Każde państwo ma własną tradycję oraz specyficzne dla siebie instytucje i procedury, które często są wytworem długotrwałej ewolucji. Na charakter demokracji istotny wpływ ma również struktura społeczeństwa (np. zróżnicowanie etniczne), a nawet jego wielkość.

W większości współczesnych państw demokratycznych funkcjonuje system parlamentarny. Jego cechą charakterystyczną jest podział władzy wykonawczej na dwa ośrodki polityczne. Pierwszym jest głowa państwa (prezydent lub monarcha) o niewielkich kompetencjach, ograniczonych zazwyczaj do funkcji ceremonialnych. Drugim ośrodkiem jest zaś sprawujący realną władzę rząd, który dysponuje większością uprawnień egzekutywy.

Rząd w systemie parlamentarnym musi cieszyć się zaufaniem parlamentu. Oznacza to, że parlament sprawuje nad rządem polityczną kontrolę i w każdej chwili może doprowadzić do jego dymisji poprzez udzielenie mu wotum nieufności. Aby temu zapobiec, po każdych wyborach parlamentarnych część partii politycznych zawiera między sobą porozumienie, którego celem jest wyłonienie większości popierającej gabinet. Niekiedy zdarza się, że jedna partia samodzielnie dysponuje większością mandatów – w takiej sytuacji zawiązywanie koalicji rządowych nie jest konieczne.

W systemie parlamentarnym kluczową rolę odgrywa parlament. Jest on władzą ustawodawczą, a także kontroluje rząd. Na zdjęciu: parlament litewski - Seimas.

Pomyśl! Dlaczego w większości państw demokratycznych rząd kontrolowany jest przez parlament?

Inaczej funkcjonuje system prezydencki. Władza wykonawcza jest tu jednolita, a sprawuje ją pochodzący z wyborów powszechnych prezydent. Rząd jako odrębny ośrodek władzy albo nie istnieje, albo całkowicie podporządkowany jest głowie państwa. Prezydent oraz podlegli mu urzędnicy nie muszą dysponować poparciem parlamentarnej większości, gdyż parlament nie sprawuje nad nimi politycznej kontroli. Mandat do sprawowania władzy przez prezydenta pochodzi bezpośrednio od społeczeństwa, które wybiera go na określoną kadencję. System prezydencki występuje przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, a także w większości państw Ameryki Łacińskiej. W zasadzie nie jest praktykowany w krajach europejskich.

W systemie prezydenckim władza wykonawcza jest sprawowana przez głowę państwa, która nie odpowiada politycznie przed parlamentem. Na zdjęciu: prezydent USA Barack Obama pracuje nad przemówieniem po śmierci Osamy bin Ladena.

Pomyśl! Jakie są zalety i wady systemu prezydenckiego?

W niektórych państwach można spotkać system półprezydencki. Specyfika tego modelu polega na połączeniu cech dwóch poprzednich systemów. Podobnie jak w systemie parlamentarnym władza wykonawcza sprawowana jest przez dwa ośrodki: prezydenta oraz rząd, który ponosi polityczną odpowiedzialność przed parlamentem. Jednak uprawnienia głowy państwa nie ograniczają się do symbolicznych. W systemie półprezydenckim prezydent dysponuje realnymi prerogatywami: ma wpływ na kształt rządu, może zarządzić przedterminowe wybory do parlamentu, a także kontrolować niektóre obszary polityki państwa, np. politykę zagraniczną. Taki system funkcjonuje przede wszystkim we Francji, a także niektórych krajach Europy Wschodniej.

Struktura terytorialna państwa

Państwa demokratyczne różnią się między sobą nie tylko ze względu na odmienne relacje między egzekutywą a legislatywą. Ważną rolę odgrywa także struktura terytorialna państwa. Najczęściej mamy do czynienia z państwami unitarnymi. Charakteryzują się one jednolitością prawa na całym obszarze kraju oraz brakiem samodzielności politycznej jego jednostek administracyjnych.

Pewnym odstępstwem od zasady unitarności państwa jest instytucja autonomii terytorialnej. W niektórych krajach konstytucje nadały szczególny status pewnym obszarom, zazwyczaj zamieszkanym przez mniejszości narodowe. Katalonia i Kraj Basków w Hiszpanii czy Szkocja, Walia oraz Irlandia Północna w Wielkiej Brytanii cieszą się taką autonomią. Oznacza to, że dysponują swoimi własnymi władzami i pewnym zakresem samodzielności w określonych dziedzinach (np. w obszarze edukacji).

Inaczej jest w państwie federacyjnym - składa się ono z pewnej liczby podmiotów (np. stanów, prowincji czy kantonów), dysponujących względną niezależnością. Każda taka jednostka ma odrębne władze ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Oznacza to, że w państwie federacyjnym funkcjonują obok siebie różne systemy prawne. Stopień samodzielności politycznej podmiotów federacji wygląda rozmaicie i zależy od konstytucji danego państwa. Z reguły nie mogą one prowadzić własnej polityki zagranicznej, a także odłączyć się od kraju. Przykładowymi państwami federacyjnymi są Stany Zjednoczone, Niemcy, Belgia i Szwajcaria.

Do państw federacyjnych należą Niemcy, składające się z 16 krajów związkowych (landów). Każdy z nich ma swój własny parlament, rząd oraz system sądowniczy.

Pomyśl! Dlaczego niektóre kraje zdecydowały się na model federacyjny?

Władza niedemokratyczna

Choć demokracja traktowana jest w Europie jako oczywisty sposób sprawowania władzy, w innych częściach świata spotykana jest dużo rzadziej. Co najmniej połowa współczesnych państw praktykuje ustrój polityczny sprzeczny z wartościami demokratycznymi. W Azji czy Afryce częściej można spotkać ustrój autorytarny (zwany również autorytaryzmem). Jego istota polega na tym, że rządzący nie podlegają kontroli społeczeństwa.

W kraju autorytarnym nie przeprowadza się wolnych wyborów, w związku z tym mieszkańcy nie mogą dokonać zmiany władzy, nawet jeśli nie cieszy się ona ich zaufaniem. Opozycja albo w ogóle nie istnieje, albo jest przez rządzących prześladowana. Represjom zazwyczaj towarzyszą ograniczenia swobód obywatelskich, cenzura oraz kontrola przez władzę środków masowego przekazu. Do państw autorytarnych należą m.in. Chiny, Syria, Kuba oraz Birma. Na kontynencie europejskim jedynym państwem, które spełnia podstawowe kryteria autorytaryzmu, jest Białoruś.

Innym przypadkiem jest totalitaryzm. Władzę w takim państwie wyróżniają wielkie ambicje: dąży ona do radykalnego przeobrażenia społeczeństwa. Ważną rolę w totalitarnym państwie odgrywa utopijna ideologia (taka jak faszyzm czy komunizm), na której opierają się rządzący usiłujący stworzyć nowy ład społeczny, a niekiedy nawet nowy typ człowieka. W tym celu władza zmierza do objęcia jak najdalej idącą kontrolą wszystkich przejawów życia zbiorowego oraz indywidualnego. Prawie zawsze towarzyszy temu polityka masowego terroru wymierzona w rzeczywistych i wyobrażonych przeciwników nowego porządku. Najlepszymi przykładami państw totalitarnych były Niemcy w okresie rządów nazistów oraz Związek Radziecki w epoce stalinowskiej.

Państwo totalitarne stosuje masowy terror w stosunku do ludzi uznanych za ideologicznych wrogów. Na zdjęciu: hitlerowski obóz koncentracyjny w Buchenwald.

Pomyśl! Dlaczego w wielu krajach w przeszłości społeczeństwa odrzucały ustrój demokratyczny, czego skutkiem były autorytaryzm lub totalitaryzm?

Wśród niedemokratycznych reżimów wymienić należy również teokrację. Jest to państwo o charakterze wyznaniowym, w którym reguły określonej religii stanowią podstawę prawa. Sądy w sprawach karnych czy cywilnych orzekają, odwołując się do tekstów uznanych za święte. W państwie teokratycznym najwyższa władza należy do duchownych uprzywilejowanej wspólnoty religijnej. Praktykowanie wyznań innych niż panujące jest zazwyczaj zakazane, zaś innowiercy są dyskryminowani lub nawet represjonowani. O teokratycznym charakterze władzy można mówić w odniesieniu do Iranu, Arabii Saudyjskiej, a także Afganistanu w latach 1995-2001, kiedy rządzili w nim talibowie. Współcześnie teokracje można spotkać najczęściej w świecie islamskim. Jednak przykładem państwa wyznaniowego jest również katolicki Watykan.

W 1979 roku w Iranie wybuchła rewolucja islamska, w trakcie której obalono świecką monarchię i wprowadzono porządek teokratyczny. Nowe państwo - Islamska Republika Iranu - od tego czasu opiera się na Koranie, czyli świętej księdze muzułmanów. Najwyższa władza należy do duchownych zwanych ajatollahami. Na zdjęciu mural przedstawiający przywódcę rewolucji ajatollaha Chomeiniego.

Istotnym problemem współczesnego świata jest zjawisko państw upadłych (failed states). Chodzi tu o kraje pogrążone w anarchii, których nominalne i uznawane na arenie międzynarodowej władze nie są w stanie kontrolować znacznej części własnego terytorium. Faktyczne rządy sprawowane są przez dużą liczbę uzbrojonych i lokalnych organizacji paramilitarnych, często o charakterze gangsterskim. W państwie upadłym nie jest egzekwowane prawo, a policja i wojsko nie potrafią zaprowadzić porządku.

Upadłość państw jest najczęściej skutkiem konfliktów wewnętrznych, zwłaszcza takich, które przeradzają się w wojny domowe. Jest to zjawisko bardzo niebezpieczne. Państwa upadłe nie są w stanie zagwarantować swoim mieszkańcom elementarnego bezpieczeństwa, ponadto przyciągają do siebie rozmaite organizacje przestępcze. Stanowią również niekiedy dogodną bazę dla międzynarodowych ugrupowań terrorystycznych. Najlepszym przykładem państwa upadłego jest pogrążona od lat w głębokim kryzysie Somalia.

System polityczny Litwy

Konstytucja Litwy (przyjęta 25 października 1992 r.) gwarantuje trójpodział władz:

• władza ustawodawcza spoczywa w rękach jednoizbowego parlamentu (Seimas), który zarządza wybory prezydenta (może zdjąć go także z urzędu), ma wyłączność ustawodawczą, zatwierdza nowy rząd i sprawuje nad nim kontrolę, powołuje Kontrolerów Państwowych, w drodze głosowania może rozstrzygać wniosek o zmianę konstytucji, a większością 3/5 może pozbawić mandatu deputowanego. Zasiada w nim 141 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję. Wybory do parlamentu odbywają się systemem mieszanym, w którym każdy obywatel ma 2 głosy. W wyborach parlamentarnych obowiązuje 5-procentowy próg wyborczy oraz frekwencja 25%.
• * władza wykonawcza znajduje się w rękach prezydenta, który ma prawo veta wobec ustaw sejmowych, posiada inicjatywę ustawodawczą, współtworzy politykę zagraniczną Litwy, nadaje odznaczenia, kształtuje wizerunek państwa, ma prawo łaski w stosunku do skazanych przez sądy, mianuje premiera, dowódcę wojska, sędziów SK i dyplomatów oraz rządu, którego głównym zadaniem jest opracowanie i realizowanie budżetu państwa. Rząd ma inicjatywę ustawodawczą oraz odpowiada kolegialnie i indywidualnie (w osobach ministrów) przed parlamentem za swoje działania.
• * władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy (m.in. Sąd Najwyższy, Sąd Konstytucyjny oraz Sąd Apelacyjny).

Przypadek Rolanda Paksasa

Artykuł 74 Konstytucji Litwy pozwala odsunąć od sprawowanego urzędu prezydenta, członków najwyższych instytucji sądowniczych w państwie, jak i parlamentarzystów. Prezydent może być postawiony w stan oskarżenia w trzech przypadkach:

• poważnego naruszenia konstytucji,
• złamania przysięgi prezydenckiej,
• popełnienia przestępstwa.

5 stycznia 2003 r. prezydentem Litwy został Rolandas Paksas (z wynikiem 54,9 % głosów). Zgodnie z oficjalnymi źródłami na kampanię prezydencką wydano 1 milion dolarów, choć nieoficjalne źródła i raporty mówiły, że wydano ok. 7 milionów dolarów. Sprzeczność ta zaniepokoiła Urząd Bezpieczeństwa Państwa. 28 października 2003 r. szef tego urzędu zwrócił się do parlamentarzystów oraz przedstawił wyniki dochodzenia. Postawiono prezydentowi 6 zarzutów, a powołana komisja rozszerzyła ich liczbę do 11. 31 kwietnia Sąd Konstytucyjny wydał wyrok, w którym uzasadniono 3 zarzuty:

• o naruszenie prawa przy nadawaniu obywatelstwa Igorowi Borisovowi,
• o niezachowanie tajemnicy państwowej poprzez niekontrolowany wyciek dokumentów,
• o używanie swojej pozycji w państwie do wpływu na transakcje biznesowe.

Ostateczna decyzja należała do Sejmu, który ma uprawnienia do odwołania prezydenta z urzędu. 6 kwietnia 2004 r. w głosowaniu za uznaniem winy prezydenta głosowało 89 posłów, 14 było przeciw. Posłowie Partii Liberalno-Demokratycznej wstrzymali się od głosu bądź byli nieobecni w trakcie głosowania.

Pomyśl! W jakim celu system demokratyczny posiada system wzajemnej kontroli różnych ośrodków władzy?

Najważniejsze pojęcia

• Autorytaryzm to reżim polityczny, w którym władza nie jest kontrolowana przez społeczeństwo.
• Demokracja to ustrój polityczny opierający się na rządach społeczeństwa.
• Egzekutywa to władza wykonawcza upoważniona do wykonywania ustaw.
• Legislatywa to władza ustawodawcza mająca wyłączne prawo uchwalania ustaw.
• Państwo federacyjne to państwo związkowe, składające się z jednostek o pewnym stopniu samodzielności prawnej.
• Państwo unitarne to państwo o jednolitym porządku prawnym.
• Państwo upadłe to państwo, w którym legalna władza nie kontroluje większości swojego terytorium.
• System parlamentarny to system polityczny, którego istotą jest odpowiedzialność polityczna rządu nad parlamentem.
• System półprezydencki to system polityczny łączący cechy parlamentarnego i prezydenckiego.
• System prezydencki to system polityczny, w którym pełnia władzy wykonawczej znajduje się w rękach prezydenta.
• Totalitaryzm to reżim polityczny, w którym władza stosuje masowy terror w celu budowy nowego ładu społecznego.

Zadanie

Połącz poniższe zdania z najbardziej odpowiadającymi im pojęciami:

Zdania

1. Parlament Republiki Czeskiej udzielił rządowi wotum nieufności. 2. Karyntia jest jednym z dziewięciu krajów związkowych Austrii. 3. Premier Hiszpanii wyraził zgodę na zwiększenie uprawnień władz katalońskich. 4. Tzw. wielka czystka z lat 30. XX wieku pochłonęła kilka milionów ofiar - obywateli ZSRR. 5. Wszyscy obywatele starożytnych Aten tworzyli zgromadzenie ludowe. 6. Władze Pakistanu nie kontrolują części terytorium zamieszkanego przez plemiona pasztuńskie. 7. Przyznanie prezydentowi Rosji prawa wydawania dekretów naruszyło zasadę równowagi władz. 8. Sąd w Arabii Saudyjskiej skazał oskarżonego o kradzież - zgodnie z Koranem - na obcięcie ręki.

Pojęcia

a) autonomia terytorialna b) autorytaryzm c) demokracja bezpośrednia d) federacja e) państwo upadłe f) system parlamentarny g) teokracja h) totalitaryzm i) trójpodział władz

1_____ 2_____ 3_____ 4_____ 5_____ 6_____ 7_____ 8_____

Zobacz więcej

• Sejmowa przeglądarka aktów prawa litewskiego, dzięki której można znaleźć redakcję interesującej nas ustawy lub innego wewnętrznego aktu legislacyjnego