Wolna przedsiębiorczość/Stopa procentowa i wartość pieniądza w czasie

Z tego rozdziału dowiesz się:

• dlaczego czas to pieniądz,
• dlaczego od pożyczonych pieniędzy płacimy odsetki,
• dlaczego stopa procentowa ma związek z każdą transakcją rynkową,
• o znaczeniu stopy procentowej w procesach gospodarczych.

Najważniejsze pojęcia:

• odsetki, wartość pieniądza w czasie, stopa procentowa

Problem odsetek

Czas to pieniądz – chyba wszyscy znają tę metaforę. Zazwyczaj chodzi o to, że każda jednostka naszego czasu ma pewien koszt alternatywny, czyli że w czasie, w którym zdarzy nam się leniuchować, możemy coś wy- tworzyć. Zamiast marnować czas (z subiektywnej perspektywy), możemy go poświęcić na coś bardziej wartościowego. Jednak powiedzenie „czas to pieniądz” oznacza również coś więcej. Używamy go często do opisu powszechnego w gospodarce rynkowej zjawiska: pobierania odsetek od pożyczonych pieniędzy. Odsetki od pożyczonego kapitału pojawiają się właściwie wszędzie. Mają one różną wielkość od bardzo wysokich, pobieranych przy niewiel- kich kredytach gotówkowych, aż do wyraźnie niższych, pobieranych przy większych kwotach i zabezpieczeniu, na przykład kredytach mieszkanio- wych. Ale odsetki otrzymują nie tylko banki i firmy pożyczkowe. Odset- ki z inwestowania otrzymuje zazwyczaj każdy posiadacz kapitału. Gdy mamy zaoszczędzone na koncie środki, możemy je odłożyć na lokatę, z której również otrzymamy wynagrodzenie w postaci odsetek. Płacenie odsetek od pożyczonego kapitału jest w dzisiejszej gospo- darce tak powszechne, że już nikogo nie dziwi. Ale nie zawsze tak było. W wielu kulturach (w niektórych do dzisiaj) zabraniano pobierania odse- tek od pożyczonych pieniędzy. Pojawiło się w związku z tym negatywne14. Stopa procentowa i wartość pieniądza w czasie 87 określenie „lichwa”. Z upływem czasu, po wielu intelektualnych bata- liach, w XXI wieku w rozwiniętych gospodarkach oprocentowanie poży- czek jest traktowane jako normalny element umów zawieranych między stronami kontraktu. Nie jest też tak, że gdy zabraniano pobierania odse- tek, to tego nie czyniono. Trzeba było tylko odsetki ukrywać, kamuflować pod nazwą jakiejś usługi, aby ominąć ograniczające zwyczaje i regulacje. Dlaczego odsetki od pożyczonych pieniędzy są czymś normalnym w praktyce rynkowej? Teoretycy wylali morze atramentu, roztrząsając ten temat. Wydaje się, że jedno z najtrafniejszych sformułowań padło z ust wybitnego francuskiego ekonomisty Frédérica Bastiata, który przedstawił następujący przykład. Załóżmy, że chcesz rozmienić banknot stuzłotowy na dwa banknoty pięćdziesięciozłotowe i prosisz o to drugą osobę. Ten ktoś bierze od ciebie banknot, oświadczając, że dokona wymiany. Jednak- że po wzięciu banknotu stwierdza, że obiecane banknoty ci wypłaci, ale... za rok albo za parę lat. Bez wątpienia każdego by to rozzłościło. W tym postępowaniu jest nie- uczciwa zagrywka. Dowodzi to tego, że sto złotych dzisiaj nie jest dla nas tym samym co sto złotych za rok, dwa albo trzy lata. Gdy pozbywamy się pieniędzy na jakiś czas, to coś tracimy. Nawet gdy mamy pewność ich odzyskania, nawet gdy nie ryzykujemy, to czegoś nam przez ten okres za- braknie, a komuś – kto otrzyma od nas pieniądze – coś przybędzie. Wa r t o ś ć p i e n i ą d z a w c z a s i e W tym tkwi sedno tego, co współcześnie w ekonomii nazywa się war- tością pieniądza w czasie. Pieniądz dzisiejszy ma większą wartość niż pieniądz jutrzejszy. Dlatego, jeśli wymieniamy pieniądz dzisiejszy na pie- niądz jutrzejszy, oczekujemy wynagrodzenia z tytułu utraty tej wartości, czyli odsetek. Z tego powodu odsetki, czyli wynagrodzenie kapitału, są uwzględnia- ne w planie gospodarczym przez przedsiębiorców. Przedsiębiorcy płacą od- setki, ponieważ pieniądze dzisiejsze pozwalają na zamówienie materiałów i półproduktów oraz zatrudnienie pracowników. Wszyscy ci ludzie mogą otrzymywać pieniądze, jeszcze zanim produkt trafi na rynek, zanim zosta- nie zaaprobowany przez konsumentów – nawet zanim jeszcze konsument go zobaczy. Dzięki temu ktoś dzisiaj otrzymuje środki, które może przezna- czyć na konsumpcję. Ktoś inny jednak z tych środków zrezygnował i wła- śnie za tę rezygnację otrzymuje wynagrodzenie w postaci odsetek.88 Dział I. Podstawy ekonomii Jest to oczywiście tylko ogólna uwaga, ponieważ odsetki zależą od wielu dodatkowych czynników: od ryzyka niezwrócenia pożyczonych pieniędzy, zmienności na rynku czy też inflacji. Jednakże główna przy- czyna ich istnienia kryje się w wynagrodzeniu za oszczędzanie pieniędzy, za zrezygnowanie na pewien czas z posiadania gotówki. Właśnie dlatego opowieść Bastiata tak dobrze oddaje naturę oprocentowania środków pie- niężnych. Uzmysławia nam ona, że jeśli ktoś nam chce oddać coś później, to tracimy jakąś wartość, ponieważ czas nie jest nieskończony, a my traci- my go z każdą chwilą. Znaczenie stopy procentowej w projekt ach gospodarczych Stopa procentowa jest rynkowym standardem, z którym możemy po- równywać opłacalność projektów inwestycyjnych. Załóżmy, że jesteśmy posiadaczami oszczędności i rozważamy, jak je alokować. Powiedzmy, że lokata oferuje nam akurat stopę zwrotu w wysokości 2 procent w ska- li roku. Ta wielkość jest standardem pozwalającym nam na analizowanie różnych możliwości inwestycyjnych. Istnieją podstawy, by uważać loka- ty bankowe za jedną z najbezpieczniejszych, jeśli nie najbezpieczniejszą z możliwości inwestycyjnych, dlatego są one nisko oprocentowane. Gdy zastanawiamy się nad tym, czy przenieść oszczędności do jakiegoś fun- duszu inwestycyjnego albo czy zainwestować je w akcje, porównujemy potencjalne zyski do lokaty. Jeśli fundusz, z natury bardziej ryzykowny, na którym można więcej stracić, pozwoli nam na osiągnięcie zysku w wy- sokości 1 procent, możemy czuć się rozczarowani. Możemy nawet powie- dzieć, że w sensie ekonomicznym ponieśliśmy stratę. Mimo iż księgowo zarobiliśmy 1 procent, zdajemy sobie sprawę, że przy mniejszym ryzyku mieliśmy zagwarantowane 2 procent na lokacie. Podobne rozumowanie przeprowadza się również w przypadku więk- szych inwestycji. Gdy bogatszy inwestor zastanawia się, czy opłaca mu się zainwestować w kupno mieszkania pod wynajem, to także uwzględnia w swoich rozważaniach stopę procentową. Wylicza wszelkie koszty wiążące się z kupnem i posiadaniem mieszkania. Uwzględnia koszty związane z re- montami, podatkami czy poszukiwaniem najemców. Jeśli po uwzględnie- niu tych kosztów stopa zwrotu będzie niższa niż na lokacie, można uznać, że inwestor ponosi ekonomiczną stratę – nawet jeśli zarabia niewielkie środ- ki, to przecież mógłby bez większego trudu odłożyć te pieniądze w banku.14. Stopa procentowa i wartość pieniądza w czasie 89 Czy wiesz, że...? Gdy banki miały państwowy zakaz płacenia odsetek posiadaczom lokat, to formalnie zamiast wypłacać odsetki płaciły klientom „kary finansowe” za to, że odłożone do banku pieniądze nie były dostęp- ne na zawołanie. W ten sposób dochodziło do rzeczywistej wypłaty odsetek, choć pod inną nazwą. Podobnie działa współczesna ban- kowość islamska, w której zabronione jest formalne pobieranie od- setek. Tutaj także stosuje się różne ukryte opłaty. Wysokość stopy procentowej ma ogromne znaczenie, jeśli chodzi o fi- nansowanie projektów inwestycyjnych, ponieważ sygnalizuje przedsię- biorcom, jaka jest dostępność oszczędności i kapitału na realizację ich planów. Jak mówiliśmy w poprzednich rozdziałach, wszystkie czynniki produkcji są rzadkie. Ich rzadkość oznacza, że każdy z nich ma określoną na rynku cenę. Trzeba coś za nie zapłacić, aby uwolnić je od alternatyw- nego wykorzystania. Szczególnie widoczne jest to wtedy, gdy istnieje kon- kurencja między przedsiębiorcami, którzy płacą za środki produkcji w za- leżności od tego, ile mogą one wnieść w wytwarzany przez nich produkt. Nie inaczej jest z kapitałem pieniężnym. Kapitał pieniężny pozwala na zapłacenie wynagrodzenia pracownikom i dostawcom innych czynników. Pozwala płacić za wynajem i materiały potrzebne do stworzenia produk- tu, jeszcze zanim produkt ten zostanie wytworzony. Dlatego przedsiębiorcy konkurują również o kapitał, którego właściciel otrzymuje wynagrodzenie za pożyczenie go komuś. Wysokość tego wy- nagrodzenia, czyli cena, odzwierciedla pewien koszt alternatywny. A za- tem przedsiębiorca musi przekonać posiadacza kapitału (oszczędzającego) do swojego projektu, aby móc zacząć ten projekt realizować. W tym celu musi skusić go atrakcyjnym wynagrodzeniem (którego nie może jednak zagwarantować) albo ciekawym, pasjonującym rezultatem (jeśli motywy realizacji mają być niepieniężne). Dlatego problemy z pozyskaniem ka- pitału przez przedsiębiorcę oznaczają, że istniejący na rynku kapitał ma najwyraźniej inne zastosowania, które są postrzegane jako bardziej opła- calne czy też bardziej produktywne. Stąd stopa procentowa pełni swoistą funkcję różnicowania – wybierania tych projektów, które wydają się naj- trafniejsze i najbardziej pożądane. Z tego powodu regulowanie stóp pro- centowych – na przykład ustalanie ich przez państwo – może wywoływać90 Dział I. Podstawy ekonomii problemy makroekonomiczne (czyli takie, które dotyczą całości badanej gospodarki, a nie poszczególnych rynków czy przedsiębiorstw) i prowadzić do nieodpowiedzialnego inwestowania. Najgłośniejszym tego przykładem z ostatnich lat jest tzw. bańka na rynku nieruchomości w Stanach Zjed- noczonych na początku tego stulecia, w której swoją rolę odegrały bardzo niskie stopy procentowe, ustalone przez amerykański bank centralny.

Pytania i zadania

1. Wyjaśnij, z czego wynika zjawisko pobierania odsetek z pożyczonych pieniędzy.
2. Dlaczego stopa procentowa jest jednym z ważniejszych czynników przy rozważaniu decyzji inwestycyjnej?
3. Wyjaśnij, jak stopa procentowa może powstrzymywać od podejmowania ryzykownych inwestycji.