Pełna wersja

Neutralny punkt widzenia (pełna wersja)

Wikibooks, jak i każdy projekt siostrzany Wikipedii ma ważną zasadę, którą z grubsza można wyrazić tak: powinniśmy pisać bezstronne artykuły przedstawiając rzetelnie wszystkie punkty widzenia. To może być często mylnie rozumiane: zasada ta nie zakłada, że możliwe jest napisanie artykułu z jednego tylko punktu widzenia, który byłby tym pozbawionym stronniczości, "obiektywnym" punktem widzenia. Zasada neutralności Wikipedii mówi, że powinniśmy rzetelnie przedstawić wszystkie strony polemiki, zamiast czynić artykuł stwierdzającym, sugerującym bądź insynuującym, że któraś ze stron jest właściwa, prawidłowa czy też poprawna.

Aby artykuły, moduły, rozdziały i całe podręczniki były możliwie bezstronne nieodzowna jest wspólna praca. Jest to jedna z rzeczy, na której opiera się tak dobre funkcjonowanie Wikipedii.

Pisanie bezstronnych artykułów jest sztuką wymagającą praktyki.

Poniższy tekst dokładnie wyjaśnia tę zasadę. Powstał jako rezultat długich dyskusji. Bardzo zachęcamy Cię do przeczytania i komentowania, a także edycji, jeśli zajdzie potrzeba, i oczywiście przede wszystkim do zmierzenia się z samym wyzwaniem bezstronności.

Podstawowe pojęcie neutralności

Kluczowa zasada Wikipbook głosi, że artykuły powinny być "bezstronne" lub, innymi słowy, pisane z "neutralnego punktu widzenia". Nasze rozumienie tych terminów odbiega od powszechnego. Niezwykle ważne jest, by uchwycić co my rozumiemy przez bycie neutralnym -- uważna lektura tego artykułu ma w tym pomóc.

Zasadniczo, pisanie bezstronnie (z neutralnego punktu widzenia) oznacza pisanie tak, by artykuły nie stawały w obronie jakiegoś określonego punktu widzenia, ale tak, by wszystkie punkty widzenia sporu były rzetelnie opisane. To jest uproszczona definicja, dodamy do niej później więcej szczegółów. Na razie zapamiętajmy, że pisać artykuły bezstronnie oznacza opisywać dyskusje, a nie brać w nich udział stając po jednej ze stron.

Imperatyw bezstronności dla Wikibooks

Wikibooks jest powszechną biblioteką i kuźnią podręczników (e-booków), co oznacza, że reprezentuje ludzką wiedzę na pewnym poziomie ogólności. Ale my (ludzie) nie zgadzamy się ze sobą w poszczególnych przypadkach; gdy są konkurencyjne punkty widzenia na dany temat, każdy punkt reprezentuje inną teorię w kwestii tego, co jest prawdziwe. W stopniu, w jakim ten punkt widzenia jest sprzeczny z innymi, jego zwolennicy wierzą, że inne punkty widzenia są fałszywe, a zatem nie stanowią wiedzy. Tam, gdzie nie ma zgody co do tego, co jest prawdziwe, nie ma zgody co do tego, co jest wiedzą. Wikibooks funkcjonuje, ponieważ opiera się na wspólnym wysiłku. Ale jak podczas współpracy możemy rozwiązać problem niekończących się "wojen edycyjnych", w których jedna osoba mówi, że p, podczas gdy kolejna zmienia tekst tak, że racja przechodzi na stronę nie-p?

Rozwiązaniem przez nas przyjętym, jest zaakceptowanie, dla celów pracy nad Wikibooks, że "ludzka wiedza" obejmuje wszystkie odmienne (znaczące, opublikowane) teorie na wszystkie możliwe tematy. Tak więc poświęcamy się celowi przedstawienia ludzkiej wiedzy w tym znaczeniu. Jest to z pewnością dobrze ustalone znaczenie słowa "wiedza" - w tym znaczeniu, że to, co jest "znane" zmienia się nieustannie wraz z upływem czasu, i gdy używamy słowa "wiemy" w tym znaczeniu, często dystansujemy się przez użycie cudzysłowów. W średniowieczu "wiedzieliśmy", że Ziemia jest płaska. Teraz "wiemy" co innego na ten temat.

Możemy zebrać ludzką wiedzę (w powyższym znaczeniu) w sposób stronniczy; przedstawimy ciąg teorii na temat T i stwierdzimy, że prawda na temat T jest taka i taka. Ale uwzględnijmy to, że Wikibooks jest wspólnym projektem ludzi z różnych stron świata. Prawdopodobnie, w miarę naszego rozwoju, prawie każdy punkt widzenia na każdy temat (w końcu!) będzie możliwy do odnalezienia wśród naszych autorów i czytelników. Aby uniknąć niekończących się wojen edycyjnych, możemy zgodzić się na przedstawienie każdego punktu widzenia rzetelnie i nie pisać artykułów tak, by wskazywały na któryś z poglądów jako ten właściwy. To jest właśnie to, co czyni artykuł "bezstronnym" lub "neutralnym" w znaczeniu tu prezentowanym. Pisząc z neutralnego punktu widzenia, autor prezentuje kontrowersyjne punkty widzenia bez przyznawania któremukolwiek z nich racji; by to zrobić, w ogólności wystarczy przedstawić konkurencyjne punkty widzenia w sposób, który jest mniej więcej do zaakceptowania przez ich zwolenników, a także przypisać konkretne poglądy ich rzeczywistym zwolennikom.

Streszczając podstawowe motywy wprowadzenia tej zasady: Wikibooks jest biblioteką podręczników, kompilacją ludzkiej wiedzy, ale ponieważ ten zasób o zasięgu globalnym tworzy pewna wspólnota autorów, to z pewnością nie możemy oczekiwać, że nasi współpracownicy będą się zgadzać we wszystkich wypadkach, lub nawet w większości wypadków, na temat tego, co tworzy ludzką wiedzę w ścisłym znaczeniu. Możemy więc zaadoptować "luźniejsze" znaczenie "ludzkiej wiedzy", według którego szerokie spektrum sprzecznych teorii tworzy to, co nazywamy "ludzką wiedzą". Powinniśmy, zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo, czynić wysiłki, by przedstawiać te sprzeczne teorie rzetelnie, bez prób obrony którejkolwiek z nich.

Jest jeszcze jeden powód, byśmy hołdowali zasadzie bezstronności. Gdy jasno mówimy czytelnikom, że nie oczekujemy od nich, by przyjęli jakąś konkretną opinię, to tak, jakbyśmy proponowali im dokonanie wolnego wyboru, a więc zachęcamy ich do intelektualnej niezależności. Zatem totalitarne rządy, dogmatyczne instytucje, gdziekolwiek są, mogą znaleźć powód, by sprzeciwić się Wikibooks. Jeśli uda nam się stosować naszą zasadę bezstronności: przedstawienie wielu konkurencyjnych teorii na różne tematy, zasugerujemy, jako twórcy Wikibooks, że ufamy czytelnikom i ich kompetencji w tworzeniu ich własnych opinii. Teksty, które przedstawiają istotę różnych punktów widzenia rzetelnie, bez oczekiwania od czytelników akceptacji jednego z nich, są niejako "wyzwalające". Neutralność rozświetla mroki dogmatyzmu. To jest coś, z czym prawie każdy pracujący nad Wikibooks zgodzi się i co będzie wspierał.

Definicja neutralności i bezstronności

To co my, wikipedyści (wikiskrybowie, wikiautorzy), rozumiemy przez bezstronność i neutralność nie jest wcale takie oczywiste i może być łatwo źle zrozumiane.

Istnieje wiele innych, możliwych sposobów rozumienia tych dwóch słów. "Bezstronne pisanie" w Wikibooks znaczy ni mniej, ni więcej tylko "Prezentowanie kontrowersyjnych punktów widzenia bez wskazywania który jest słuszny". Wymaga to jeszcze dokładniejszego wyjaśnienia:

Po pierwsze i najważniejsze, zastanów się, co to znaczy, że bezstronne pisanie to prezentowanie różnych poglądów bez wskazywania, który jest słuszny. Bezstronne pisanie nie oznacza wyłącznie prezentowania tylko najbardziej popularnego punktu widzenia; nie oznacza też wyraźnego wskazywania, że najbardziej popularny punkt widzenia jest tym właściwym; nie oznacza też, że najbardziej właściwym punktem widzenia jest stanowisko pośrednie, między dwoma skrajnościami, jako rzekomo "najbardziej neutralne". Bezstronne pisanie oznacza, że należy przedstawić wszystkie znane sobie punkty widzenia w danej sprawie, przedstawiając rzetelnie wszystkie argumenty za i przeciw każdemu stanowisku, oraz w miarę możności podać też kto i dlaczego optuje za danym stanowiskiem. Ważne jest, aby wszystkie te stanowiska były przedstawione tym samym, neutralnym językiem, w którym należy unikać przymiotników wartościujących, z których można by "między wierszami" wyczytać które stanowisko jest właściwe. Alternatywnie, gdy kilka osób pisze artykuł, każda z nich może przedstawić swoje stanowisko, swoim językiem bez ingerowania w część pisaną z innego punktu widzenia. Autorzy takiego artykułu muszą się jednak powstrzymać od pisania końcowego akapitu, w którym byłoby stwierdzenie, kto ostatecznie ma rację.

Zastanówcie się nad tym jeszcze raz. Mówimy, że neutralny punkt widzenia nie oznacza, że jakieś konkretne stanowisko ze zbioru wielu możliwych jest "neutralne" czy "pośrednie". W rzeczywistości neutralny punkt widzenia nie może być żadnym, konkretnym stanowiskiem w danej, konkretnej sprawie. Pisanie z neutralnego punktu widzenia oznacza, że nie stajemy po żadnej konkretnej stronie, lecz całkowicie bezstronnie opisujemy, różne kontrowersyjne stanowiska, nawet jeśli w głębi ducha uznajemy, że jedno z tych stanowisk jest tym właściwym. To trudne ćwiczenie, ale bardzo kształcące i całkiem możliwe.

Kolejny punkt wart głębszego zastanowienia. Pisanie neutralne można sobie wyobrazić także jako chłodny, rzetelny i analityczny opis trwającej dysputy. Jest to trudne do wykonania, bo niemal każdy ma skłonność dawać subtelnie (np. za pomocą przymiotników wartościujących) do zrozumienia, po której stronie jest jego serce. Jednak stałe ćwiczenie się w neutralnym stylu pisania powoduje, że stajemy się w tym coraz lepsi i potrafimy we własnych i cudzych tekstach rozpoznawać takie subtelne wartościowanie i je usuwać.

Na koniec przejdźmy do ważnego rozróżnienia. Artykuły porównujące różne punkty widzenia nie muszą poświęcać tyle samo linijek tekstu każdemu z nich. Jeśli istnieje jeden powszechnie akceptowany punkt widzenia i kilka punktów widzenia podzielanych przez nieliczną mniejszość, należy każdemu stanowisku oddać proporcjonalną sprawiedliwość w długości tekstu pisząc więcej o stanowisku powszechnie akceptowanym i mniej o mniejszościowych. Wracając do obrazu neutralnego pisania jako rzetelnej relacji z trwającej dysputy, zniekształcilibyśmy jej obraz poświęcając stanowiskom zdecydowanie mniejszościowym tyle samo miejsca co stanowisku wiodącemu. Nie oznacza to, że stanowiska mniejszościowego nie można przedstawić w osobnym artykule. Wikibooks nie ma limitu miejsca, więc można pisać tyle, ile się zechce. Ważne jednak, aby w artykułach opisujących stanowiska mniejszościowe nie przedstawiać ich jako "ostatecznej prawdy", lecz również stosować do nich zasady neutralnego punktu widzenia i uczciwie w nich stwierdzać, że przedstawione poglądy są mniejszościowe.

Alternatywne określenie bezstronności

Alternatywnym sformułowaniem zasady bezstronności jest stwierdzenie, że należy przedstawiać fakty, włączając w to fakty na temat opinii, ale nie przyznawać słuszności (lub nie) samym opiniom. Przez fakt rozumiemy takie stwierdzenie, którego nikt rozsądny serio nie będzie kwestionował. Np: "Mars jest planetą", "2+2=4", "Sokrates był filozofem" są po prostu faktami. Fakty są słuszne same przez się, więc można, nawet należy ich umieszczać tyle, ile się chce w tekstach Wikibooks, bez posądzenia o niestosowanie się do zasad neutralności. Z drugiej strony, przez opinię rozumiemy tu stwierdzenie, na temat którego mogą istnieć poważne spory. Czasami, może być trudne rozróżnienie faktów od opinii, ale na ogół jest to dość oczywiste i przychodzi z dość dużą łatwością. Np. stwierdzenia w rodzaju "Bóg istnieje", "Madonna to najlepsza piosenkarka wszech czasów", "Wałęsa był kiepskim prezydentem", "Marksizm to jedynie słuszna filozofia" itp. są ewidentnie opiniami a nie faktami i ogromna większość ludzi po głębszym zastanowieniu zgodzi się z tym, niezależnie od tego, czy z daną opinią się zgadza, czy nie.

Dla ustalenia, czy coś jest faktem czy opinią nie ma znaczenia jego "słuszność". Czasami zdarza się, że niektóre fakty przestają nimi być, bo ktoś dowiódł, że stan faktyczny jest inny. Z drugiej strony są opinie, z którymi zgadza się olbrzymia większość ludzi (np. kradzież to zło), a mimo to nadal uważamy je za opinie - dlatego, że można się na ich temat spierać. Ogólnie fakt od opinii różni to, że to pierwsze jest obiektywnym stwierdzeniem istnienia, bądź nie istnienia czegoś, a opinia jest sądem wartościującym i w ten prosty sposób można je rozróżniać.

Zasady neutralności Wikibooks można streścić do tego, że w artykułach powinniśmy zawsze ograniczać się do opisywania faktów. Jeśli chcemy zamieścić jakąś opinię należy ją "przekonwertować" w fakt, poprzez przypisanie jej jakiejś osobie lub grupie ludzi. Niewątpliwie, to, że ktoś ma jakąś opinię jest też faktem. Opisując fakty nie należy ich wartościować, bo wtedy wykraczamy już poza neutralność. Dotyczy to też stwierdzenia faktu, że ktoś ma jakąś opinię na dany temat. Zamiast więc pisać "Bóg istnieje" należy napisać np. "Większość Polaków uważa, że Bóg istnieje" i nie należy po tym stwierdzeniu dodawać "i mają rację", nawet jak się tak samemu uważa. Ważny jest też sam sposób sformułowania cytowanej opinii. Niektóre sformułowania mogą być krzywdzące same przez się. Nie należy też wartościować osób, którym przypisujemy dane stwierdzenie. Np stwierdzenie: "Większość Polaków uważa, że Bóg rzekomo istnieje", albo "Większość słabo wykształconych Polaków uważa, że Bóg istnieje" wykracza jaskrawo poza zasady neutralności. Gdy istnieje kilka, równoważnych sformułowań jakiejś opinii, najbezpieczniej jest przytoczyć wszystkie.

Ograniczenie się do stwierdzenia, że neutralność Wikibooks można streścić do zasady pisania wyłącznie o faktach nie zawsze jednak wystarcza. Kiedy umieszczamy w tekście Wikibooks opinię "przekonwertowaną" na fakt, należy jeszcze dodać też informację o innych opiniach podaną w równie neutralny sposób, nawet wtedy gdy się z tymi innymi opiniami nie zgadzamy. Trzeba też pamiętać, że przyznawanie racji którejś z alternatywnych opinii nie jest już stwierdzaniem faktu, tylko właśnie naszej opinii. "Konwertowanie" własnych opinii w fakty, poprzez przypisanie ich sobie samemu, jest już uczciwsze, ale zdanie typu "Moim zdaniem ta opinia jest słuszna", jest w sposób oczywisty stronnicze, dlatego należy się raczej od takich stwierdzeń powstrzymywać. Konwertując opinie w fakty, warto też dodawać ich tło historyczne i ewentualnie motywy, które skłaniały dane osoby do jej przyjęcia. Stwierdzenia te muszą być jednak ponownie faktami, a nie wartościującymi opiniami.

Rzetelność i życzliwy ton

Jeśli zamierzamy rzetelnie scharakteryzować spór, powinniśmy przedstawić konkurencyjne stanowiska używając konsekwentnie pozytywnego nastawienia i życzliwego tonu. Wiele artykułów zatrzymało się na etapie stronniczych komentarzy nawet jeśli udało im się zaprezentować oba punkty widzenia - dla artykułu Wikibooks nie jest to dobry stan. Nawet gdy temat scharakteryzowany jest poprzez fakty (a nie opinie), artykuł może wspierać stronę sporu w ukryty sposób: poprzez wybór prezentowanych faktów lub, bardziej subtelnie, poprzez ich układ, czy wartościujący język. Zatem wykazywanie błędności innego punktu widzenia jest niewątpliwie o wiele gorszym rozwiązaniem niż po prostu wymienienie go w części artykułu przeznaczonej na opinie oponentów.

Powinniśmy pisać artykuły tak, by wszystkie poglądy były przedstawione w sposób przynajmniej "możliwy do przyjęcia". Pokażmy wszystkie konkurencyjne punkty widzenia z życzliwym nastawieniem (choć jego przyjęcie może okazać się trudne!). Możemy pisać z nastawieniem, że "to i to jest dobrą ideą, za wyjątkiem tego, że w opinii niektórych oponentów, zwolennicy przedstawionego poglądu nie wzięli pod uwagę takiego a takiego szczegółu". Jeśli nie będziemy tego robili, pisane artykuły będą zawierać tyle pogardy, że późniejsze edycje będą sprowadzały się przede wszystkim do jej wytłumienia.

Opis dzieł kultury

Szczególny przypadek to wyrażanie opinii estetycznych. Niektóre artykuły na temat dzieł sztuki i ich twórców (książek, obrazów, aktorów, muzyków itd.) są pisane przez osoby zafascynowane danym dziełem lub artystą i to przechodzi do artykułów w Wikibooks. Jest to oczywiście sprzeczne z zasadą neutralności. Jednak informacja o tym, że jakiś artysta lub jego dzieło jest bardzo popularne, lub że ogół krytyków sztuki uważa go za wybitnego, czy nawet wielkiego jest ważnym faktem, którego nie sposób pominąć w artykule. Pisanie więc, że "Mickiewicz wielkim poetą był" wykracza poza neutralność, ale napisanie, że: "Zdaniem ogromnej większości historyków literatury polskiej, Mickiewicz był największym poetą doby romantyzmu" jest jak najbardziej zgodne z zasadą neutralności. Ważne tutaj jest, aby nie przedstawiać w ten sposób własnych opinii o danym artyście/dziele, lecz ograniczać się do tego, jak został on/ono faktycznie przyjęte przez ogół społeczeństwa, jakąś jego grupę i fachowców z danej dziedziny.

Zasada punktu widzenia oponenta

Ci, którzy pisząc artykuły do Wikibooks na tematy kontrowersyjne politycznie lub ideologicznie, stają uparcie i wyłącznie po stronie własnych poglądów i którzy nie dbają o to, aby inne punkty widzenia były uczciwie prezentowane, nie działają zgodnie z zasadami neutralnego punktu widzenia. Jest bardzo istotne, aby pisać także z punktu widzenia naszego potencjalnego oponenta i uczciwie przedstawiać jego racje, a nie tylko ograniczać się do własnych. Jeśli nie będziemy pisać czasami z punktu widzenia naszych oponentów, osłabi to znacznie zasady neutralnego punktu widzenia wszystkich projektów Wiki. Dlatego powinniśmy się jak najczęściej angażować w pisanie z punktu widzenia naszego oponenta.

Pisząc to, właściwie tylko jeszcze raz, dosadniej, wypowiadamy to, co powinno być oczywiste dla każdego, kto zrozumiał na czym polega neutralność Wikibooks. Gdyby każdy z wikiużytkowników miał prawo pisać artykuły wyłącznie z własnego punktu widzenia, bez zwracania uwagi na zdanie innych, spowodowałoby to powstawanie wielu artykułów całkowicie sprzecznych z neutralnością. Można by powiedzieć, że to problem naszych oponentów, że nie zajrzeli do danego hasła i nie dopisali do niego własnego poglądu. Mogą to przecież w każdej chwili zrobić i wtedy artykuł stanie się bardziej neutralny. Takie rozumienie neutralności ma trochę sensu, ale tylko trochę... W praktyce jednak artykuły są często pisane przez jednego autora i jeśli on nie zadba o jego neutralność, nikt inny tego za niego nie zrobi. Ponadto, z moralnego punktu widzenia, przyciskając klawisz "Zapisz" bierzemy odpowiedzialność za cały artykuł, który ktoś zaraz może przeczytać i zostać wprowadzony w błąd.

Całkiem prawdopodobne, że oponent może uznać Twoje próby przedstawienia jego poglądów za niedoskonałe. Jednak liczy się przede wszystkim istota poglądów. Rozstrzygając spory związane z neutralnością, jest o wiele lepiej byśmy uznali, że wszystkie strony muszą być przedstawione rzetelnie, i kolegialnie spróbowali rzetelnie przedstawić nasze sprzeczne poglądy. To będzie bardziej docenione niż całkowity brak próby.

"Pisanie z punktu widzenia oponenta" może sprawiać dziwne wrażenie jakbyśmy rozmyślnie atakowali naszą pozycję w dyskusji nadwątlając własne argumenty. Lepiej jednak spojrzeć na to zachowanie jak na wymienienie najmocniejszych argumentów opozycji, najlepiej cytując przy tym jakieś znane osobistości, które faktycznie w takiej postaci sformułowały prezentowane argumenty. Na przykład, osoby pracujące naukowo postępują tak na co dzień pisząc swoje publikacje.

Przykłady stosowania zasad

Dodawanie funktorów epistemicznych

Zamiast pisać minister Jan Kowalski posługuje się mową nienawiści lepiej jest napisać Rzecznik praw obywatelskich twierdził, że Jan Kowalski posługuje się mową nienawiści i umieścić link do źródła. Choć pierwsze zdanie jest opinią i można z nim polemizować, drugie jest już faktem dotyczącym opinii i ze względu na podanie źródła nie można go zakwestionować (chyba, że zakwestionuje się źródło, albo że wypowiedź zostanie uznana za nieistotną dla biografii ministra). Tak sformułowana teza głosi jedynie, co sądzi rzecznik praw obywatelskich i nie rozstrzyga, czy jego osąd jest słuszny czy niesłuszny.

Odpowiedzi na zastrzeżenia

Obiektywizm nie jest możliwy

Nie ma czegoś takiego jak obiektywizm. Każdy, kto studiował filozofię, wie o tym. Jak możemy zatem brać na poważnie zasadę "neutralności"? Neutralność, brak stronniczości... takie rzeczy nie są możliwe.

To jest prawdopodobnie najczęstsze zastrzeżenie wobec zasady neutralności. Odzwierciedla też najczęstsze nieporozumienia związane z tą zasadą - interpretowana bywa jakby proponowała możliwość bycia obiektywnym. A tak nie jest. W szczególności zasada nie mówi nawet, że istnieje coś takiego jako obiektywizm, "punkt widzenia znikąd" - taki punkt widzenia, że wszystkie artykuły pisane po jego przyjęciu automatycznie są prawdziwe. Pisanie z takiego punktu nie jest naszą zasadą, ani naszym celem! Zaadaptowaliśmy inne rozumienie słów "neutralny" i "bezstronny". Powtórzmy: opisujemy dysputy zamiast angażować się w nie. Powiedzieć to, to nie powiedzieć nic spornego z filozoficznego punktu widzenia; w rzeczywistości jest to coś, co filozofowie robią cały czas (wymaga się od nich, aby najpierw rzetelnie streścili poglądy przeciwników i uniknęli tym samym posądzenia o fasadowość). Zwolennicy relatywizmu natychmiast odkryją, że ta zasada jest całkowicie spójna ze stanowiskiem relatywizmu właśnie.

Jeśli jest coś spornego wokół tej zasady, to jest to sugestia, że jest możliwe wiarygodne przedstawianie dysput w ten sposób, że wszyscy najważniejsi ich uczestnicy będą patrzyli na rezultat, zgadzając się, że w kontekście dyskusji ich poglądy zostały przedstawione życzliwie i wyczerpująco. "Czy to jest możliwe?" jest pytaniem empirycznym, a nie filozoficznym. Obserwując teksty pisane na co dzień przez większość pracowników naukowych, encyklopedystów, autorów podręczników i dziennikarzy, możemy stwierdzić, że taka rzecz jest rzeczywiście możliwa.

Niedopuszczalne poglądy

Co z poglądami, które są obraźliwe dla moralności? Takimi jak: rasizm, seksizm, nazizm, akceptacja zbrodni dokonywanych przeciwko ludzkości? Przecież nie możemy pozostać wobec nich neutralni?

Z pewnością możemy zamieszczać długie wywody prezentujące nasz moralny wstręt wobec tych spraw. Jednak czyniąc to możemy, i powinniśmy, wspierać neutralny punkt widzenia przypisując nasze poglądy konkretnym osobom lub grupom ludzi, którzy je reprezentują i są m.in. z tego powodu znane.

Inni będą mogli sami ocenić, i kierując się rozsądkiem, zapewne podzielą nasz punkt widzenia. Ci, którzy są przywiązani do rasistowskich, seksistowskich, itp. poglądów z pewnością nie będą przekonani do ich zmiany jedynie na podstawie stronniczych, choć zgodnych z naszą moralnością, artykułów - zmusiłyby ich tylko do obronnego zachowania. Z drugiej strony, jeśli będziemy dokładać wysiłków, by konsekwentnie, według naszych planów, stosować zasadę bezstronności, być może ci, którzy wyznają moralnie obrażające nas przekonania, poszerzą swoje horyzonty. I być może to zmieni też ich przekonania.

Pseudonauka

Jak mamy pisać artykuły na pseudonaukowe tematy? Pisać o rzeczach, które większość naukowców traktuje jako niewiarygodne i niewarte poważnego zainteresowania?

Jeśli mamy zamiar przedstawić całą sumę "ludzkiej wiedzy" - tego, co w naszym mniemaniu jest najistotniejsze - musimy przyzwolić na opis odpychających według nas poglądów bez oceniania ich jako fałszywych. Sytuacja nie wygląda jednak tak źle jak na pierwszy rzut oka. Zadanie, które przed nami stoi, nie polega na rzetelnym opisywaniu sporów przy założeniu jakiegoś punktu widzenia, który kazałby nam opisywać pseudonaukę jakby stała na równi z nauką. Zadaniem jest raczej przedstawić poglądy większości jako poglądy większości, a poglądy mniejszości (czyli m.in. czasami pseudonaukowe) jako poglądy mniejszości. I co więcej, wyjaśniać jak naukowcy postrzegają pseudonaukowe teorie i vice versa.

Istnieje pewna mniejszość wśród wikiautorów, dla których jest to bardzo ważny problem. Są oni przekonani, że Wikibooks powinna zaadoptować "naukowy punkt widzenia" - z niekorzyścią dla "neutralnego punktu widzenia". To, że nie udało się tego przeforsować, wynika z braku rzeczywistego zapotrzebowania na taką zasadę. Wygląda na to, że naukowy punkt widzenia na pseudonaukę może być jasno, pełnie i rzetelnie wyjaśniony tym, których pseudonauka może zwieść na manowce, jedynie przy zastosowaniu neutralnego punktu widzenia.

Siła nauki vs. pseudonauka

Ale zaraz... wydaje mi się, że optymizm co do siły nauki wobec pseudonauki jest bezpodstawny. Wiemy z historii, że nauka ponosiła klęski wtedy, gdy ci którzy polegali na pseudonauce używali kłamstw, oszczerstw, insynuacji i zmuszali tym większość swoich zwolenników do "nawracania" innych. Jeśli ten projekt przyznaje jednakową wagę tym, którzy twierdzą, że Ziemia jest płaska (w dosłownym znaczeniu) lub tym, którzy twierdzą, że holocaustu nigdy nie było, to niebacznie projekt ten będzie legitymizować i pomagać w promocji tego, co może być uznane jako fałsz i zło.

Prosimy, abyście to sobie uzmysłowili: zasada neutralności Wikibooks z pewnością nie twierdzi, ani nie implikuje, że musimy "przyznać jednakową wagę" całkowicie odrażającym czy bezsensownym poglądom. Ona twierdzi, że piszącym dla naszejgo projektu nie wolno zamieszczać swojej oceny. Ale to nas nie powstrzymuje od przedstawiania poglądów większości z zaznaczeniem, że są to właśnie poglądy większości. Nie powstrzymuje nas od rzetelnego przedstawiania i objaśniania mocnych argumentów przeciwko owym odrażającym poglądom, od opisywania moralnego wstrętu, który wiele ludzi wobec tych spraw czuje, itp.

Zatem, z jednej strony, Wikibooks oficjalnie nie zajmuje stanowiska wobec tak "oczywistych" spraw, ale z drugiej strony, nie będzie to wyglądało jakbyśmy my, autorzy Wikibooks, uznali moralnie odrażające poglądy za jednakowo wiarygodne. Zakładając, że autorzy Wikibooks statystycznie reprezentują wykształconą opinię publiczną, nasi czytelnicy mogą oczekiwać od nas, że artykuły mają podobny przekrój, jeśli chodzi o opinie na temat skrajności: większość z nas czuje do nich awersję.

Polonocentryzm

Wygląda na to, że polska Wikibooks propaguje jedynie punkt widzenia Polaków i w ogóle jest europocentryczna. Czy to nie jest w sprzeczności z neutralnym punktem widzenia?

Tak, jest to poważny problem. Większość piszących podręczniki jest Polakami i dlatego trudno jest im uwolnić się od spojrzenia charakterystycznego dla Polaków oraz szerzej: dla ludzi identyfikujących się z cywilizacją zachodnią i jej wartościami. Podobnie jest z angielskojęzyczną Wikibooks - reprezentuje często jedynie poglądy Amerykanów, którzy są tam najliczniejszą grupą autorów.

Jedynymi rozwiązaniami jest pozyskiwanie do naszego grona obcokrajowców władających polskim językiem. Obcokrajowcy naturalizowani też są mile widziani. Oczywiście Polonia oraz "zwykli" Polacy mający bogate doświadczenia związane z innymi kulturami i cywilizacjami też wniosą nowy punkt widzenia na wiele spraw.

Zasada punktu widzenia oponenta

Nie przekonuje mnie to, co mówicie o "pisaniu z punktu widzenia oponenta". Nie chcę wyręczać ani wspierać oponentów. Wielu z nich stwierdza rzeczy, które są jawnie nieprawdziwe. Czy chcecie powiedzieć, że aby być neutralnym pisząc artykuł, aby wiarygodnie przedstawić punkt widzenia, z którym się nie zgadzam, muszę kłamać?

Prawdopodobnie wynika to z niepełnego zrozumienia zasady neutralności. Pisząc powinno się stwierdzić tylko tyle: "Ten a ten argumentuje, że to i to, w związku z tym to i tamto. Kropka." Można to robić otwarcie. bez moralnych skrupułów, ponieważ to stwierdzenie przekazuje się do kogoś innego bez żadnego komentarza. To jest najważniejszy moment! Jeśli naszym zamiarem jest zebrać sumę ludzkiej wiedzy na dany temat, zgubilibyśmy ważną część informacji pomijając czyjeś argumenty.

Warto zauważyć, że coś zbliżonego do neutralnego punktu widzenia funkcjonuje w środowisku naukowym. Uczeni próbując udowodnić jakieś twierdzenie, muszą między innymi przytoczyć argumenty, które mogłyby zaprzeczyć ich tezie. Pozwala to im wyjaśnić, dlaczego z ich punktu widzenia argumenty przeciwników są zawodne. Taki styl pracy wymaga treningu, daje także lepszą wiedzę na temat materiałów źródłowych, a także spraw, które mogły być nie dostrzegane przez lata. Jeśli uczeni nie opierają się na faktach lub jeśli używają tylko faktów dowodzących szczególnego punktu widzenia, szybko tracą swoją pozycję i reputację.

Spory nt. neutralności

Jak mogę uniknąć nieustannych sporów co do neutralności jakiegoś artykułu?

Najlepszym sposobem, by uniknąć prowadzenia tego rodzaju "wojen" jest pamiętanie, że wszyscy tutaj jesteśmy wystarczająco inteligentni i umiemy jasno wyrażać swoje myśli - inaczej nie pracowalibyśmy wspólnie nad takim projektem.

Gdy rozpoczyna się spór na temat tego, co "powinno" być powiedziane w artykule, lub na temat tego, co jest "prawdziwe", nie wolno nam przyjmować wrogiego nastawienia. Musimy zrobić co tylko w naszej mocy, by zatrzymać się na chwilę i zadać sobie pytanie: "jak ten spór może zostać rzetelnie scharakteryzowany?" I trzeba o to pytać za każdym razem gdy pojawi się nowa kontrowersja. Nie jest naszym zadaniem edycja Wikibooks tak, aby odzwierciedlała nasze własne, unikalne poglądy a potem obrona ich przed wszelkimi zmianami; pracujemy razem dodając nową treść, ale także, gdy to konieczne, dochodząc do kompromisu na temat tego, jak pojawiające się kontrowersje powinny być opisane, tak by były akceptowalne przez wszystkie zaangażowane strony.

Ciągłe naruszanie zasad

Akceptuję zasadę bezstronności, ale pomiędzy piszącymi zdarzają się tacy, którzy wyglądają na "niereformowalnych". Piszą same stronnicze teksty. Muszę "chodzić" za nimi i ciągle "sprzątać". Co mam robić?

To jest bardzo trudne pytanie.

Jeśli przypadek nie jest rzeczywiście jaskrawy, zapewne najlepszą metodą będzie publicznie zwrócenie uwagi na problem i poproszenie innych o pomoc. Warto też uprzejmie poinformować o tym samego piszącego. Jeśli sytuacja staje się rzeczywiście poważna, możemy poprosić tę osobę o opuszczenie projektu. W naszym interesie jest to, by Wikibooks było całkowicie otwartym projektem. Jednak większość autorów z pewnością dostrzega pewną granicę, taki moment, w którym ważniejsza staje się możliwość ukończenia pracy bez potrzeby ciągłego usuwania ingerencji ludzi, nie respektujących naszych zasad.

Użycie zasady jako pretekstu

Zasada neutralności jest używana czasami jako pretekst, aby usunąć tekst, który wygląda na stronniczy. Czy to nie problem?

W wielu przypadkach tak jest. Większość z nas jest przekonana, że fakt, iż ktoś napisał stronniczy tekst nie jest sam w sobie wystarczający, aby od razu ten tekst usunąć. Jeśli zawiera cenną informację, tekst powinien być po prostu odpowiednio przeedytowany - w żadnym razie usunięty.

Czasami może być kłopot w określeniu, czy jakieś stwierdzenie jest prawdziwe lub użyteczne z punktu widzenia artykułu; szczególnie, gdy jest wśród nas kilka osób znających się na zagadnieniu. W takim przypadku dobrze jest umieścić swoje zastrzeżenia na stronie dyskusyjnej; jeśli mamy podstawy by sądzić, że autor tendencyjnego materiału nie będzie skłonny, aby go poprawić, przenosimy tekst na stronę dyskusji. Artykuł powinno się całkowicie usuwać dopiero w ostateczności, nigdy jako rutynowy sposób reakcji na stronniczość tekstu.

Problem kontrowersyjnych założeń

Co z przypadkami gdy, aby napisać kilka artykułów na jakiś ogólny temat, musimy przyjąć jakieś kontrowersyjne założenia? Weźmy na przykład ewolucjonizm. Czy mamy streszczać debatę pt. "ewolucjonizm kontra kreacjonizm" w każdym artykule?

Oczywiście, że nie. Chyba nie ma tematów, które można by wyłożyć bez przyjęcia jakichś założeń, które z kolei ktoś może uznać za kontrowersyjne. Tak wygląda rzeczywistość nie tylko w biologii, ale także w filozofii, historii, fizyce, itd.

Jest trudno nakreślić ogólne zasady, którymi można by kierować się we wszystkich konkretnych przypadkach, ale jeśli dane założenie jest bardzo dobrze przedyskutowane na innej stronie, prawdopodobnie nie ma powodu, by je dyskutować w pisanym przez Ciebie tekście. Warto jednak dodać jakiś niewielki, nie narzucający się odnośnik. Na przykład, jeśli piszemy jakiś artykuł o ewolucji owadów, możemy dodać jedno krótkie zdanie, że kreacjoniści nie wierzą, że owady (lub inne żywe stworzenia) podlegają procesowi ewolucji i wskazać czytelnikowi odpowiedni artykuł. Jeśli jest jakaś debata dotycząca konkretnej sprawy, można ją przedstawić na specjalnej, dedykowanej jej stronie.