Gramatyka języka słowackiego/Czasownik

Z Wikibooks, biblioteki wolnych podręczników.
← Przymiotnik Gramatyka języka słowackiego
Czasownik
Imiesłów →

Czasownik[edytuj]

Czasownik słowacki składa się trzech części pokazanych na poniższym przykładzie:

chyt-a-ť
  • Pierwszy człon to temat, określa znaczenie czasownika
  • Drugi człon to przyrostek tematyczny. Formalnie jest częścią tematu, ponieważ również od niego może zależeć znaczenie wyrazu (patrz: stať sa i stáť), ale jednocześnie podlega skomplikowanej odmianie i może decydować o funkcji gramatycznej wyrazu.
  • Ostatni człon to końcówka. Określa ona wyłącznie funkcję gramatyczną (osoba, liczba itd.)

Przyrostek tematyczny[edytuj]

System odmiany przyrostka tematycznego podzielono na VIII klas i 14 wzorów koniugacyjnych (Pauliny, 1981). Przyrostek posiada zawsze trzy formy: bezokolicznikową, czasu teraźniejszego oraz 3 os. lm. czasu teraźniejszego.

Klasa Nr wzoru Przyrostek Wzór
Bezok. Cz. ter 3os lm.
I 1 a á aj chyt-a-ť, chyt, chyt-aj-ú
II 2 ie ie ej rozum-ie-ť, rozum-ie, rozum-ej-ú
III 3 - ie - nes-ť, nes-ie, nes-ú
4 ú ie - min-ú-ť, min-ie, min-ú
5 - ie - trie-ť, tr-ie, tr-ú
6 a ie - br-a-ť, ber-ie, ber-ú
IV 7 a e - čes-a-ť, češ-e, češ-ú
8 - e - ža-ť, žn-e, žn-ú
V 9 ne n chud-nú-ť, chud-ne, chud-n-ú
VI 10 - je j žu-ť, žu-je, žu-j-ú
11 ova uj uj prac-ova-ť, prac-uj-e, prac-uj-ú
VII 12 i í - rob-i-ť, rob, rob-ia
13 ie í - ´vid-ie-ť, vid, vid-ia
14 a í - krič-a-ť, krič, krič-ia

Można również spotkać się z podziałem na V klas (Mistrík, 1983).

Czasy[edytuj]

Czas teraźniejszy[edytuj]

Czas teraźniejszy jest wykorzystywany analogicznie, jak w języku polskim. Wyraża czynności dziejące się obecnie, cyklicznie, nasze przyzwyczajenia oraz zaplanowane czynności przyszłe. Odmiana w tym czasie jest fleksyjna i regularna. Do przyrostka tematycznego należy dodać odpowiednią końcówkę w zależności od liczby oraz osoby:


Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1 os. -m -me
2 os. -te
3 os. - -ú, -ia

Daną formę uzyskuje się poprzez dodanie do tematu odpowiedniej końcówki z powyższej tabelki. 3 os. lm. wymaga II formy przyrostka tematycznego, a pozostałe - formy I:

rob-i-ť: rob-í-m, rob-í-š, rob-í, rob-í-me, rob-í-te, rob-ia

Forma czasu przeszłego[edytuj]

Forma czasu przeszłego służy do tworzenia niemal wszystkich pozostałych czasów w języku słowackim. Tworzona jest poprzez dodanie do tematu bezokolicznika końcówki:

  • -l rodz. męski, lp.
  • -la rodz. żeński, lp.
  • -lo rodz. nijaki, lp.
  • -li lm.

Przykłady:

kričať: kriča-l, kriča-la, kriča-lo, kriča-li
robiť: robi-l, robi-la, robi-lo, robi-li

Temat czasownika ulega oczywiście pewnym zmianom:

  • Pojawia się wstawne -o-, jeśli temat kończy się na spółgłoskę: pad-ol, nies-ol
  • Długie spółgłoski tematyczne ulegają następującym alternacjom: ú/u, ie/e, ia/a: minúť - minul, rozumieť - rozumel.
  • Znika przyrostek tematyczny -nú-: chudnúť - chud-ol

Czas przeszły[edytuj]

Czas przeszły tworzymy poprzez dodanie do podstawowej formy czasu przeszłego odpowiedniej formy czasownika byť, za wyjątkiem 3 os., gdzie wystarczy sama forma podstawowa:

  • volal som
  • volal si
  • volal
  • volali sme
  • volali ste
  • volali

Oba czasowniki można zamieniać ze sobą miejscami, np. sme volali i jest to bardzo powszechne postępowanie w języku słowackim.

Czas zaprzeszły[edytuj]

Czas zaprzeszły powstaje w podobny sposób, co czas przeszły. Jedyna różnica polega na dodaniu formy czasu przeszłego od czasownika byť:

  • volal som bol
  • volal si bol
  • volal bol
  • volali sme boli
  • volali ste boli
  • volali boli

Wszystkie człony można niemal dowolnie zamieniać ze sobą kolejnością.

Czas zaprzeszły jest rzadko używany we współczesnym języku słowackim.

Tryb przypuszczający[edytuj]

Tryb przypuszczający powstaje w podobny sposób, co czas zaprzeszły. Jedyna różnica polega na dodaniu partykuły by:

  • volal by som
  • volal by si
  • volal by
  • volali by sme
  • volali by ste
  • volali by

Wszystkie człony można niemal dowolnie zamieniać ze sobą kolejnością, np. som by volal.

Rozkaźnik[edytuj]

Rzeczownik odsłowny[edytuj]

Odmiana nieregularna[edytuj]

Dwadzieścia jeden czasowników słowackich odmienia się w sposób nieregularny:

BezokolicznikCzas teraźniejszy *Forma czasu przeszłegoImiesłowy **RozkaźnikRzeczownik odsłowny
byť som, si, je, sme, ste, sú bol súc, -, - buď bytie
brať beriem, berieš, berie, berieme, beriete, berú bral berúc, xbravší, braný ber branie
chcieť chcem, chceš, chce, chceme, chcete, chcú chcel chcejúc, xchcevší, chcený chci chcenie
chytať chytám, chytáš, chytá, chytáme, chytáte, chytajú chytal chytajúc, xchytavší, chytaný chytaj chytanie
hynúť hyniem, hynieš, hynie, hynieme, hyniete, hynú hynul hynúc, xhynuvší, xhynutý xhyň hynutie
ísť idem, ideš, ide, ideme, idete, idú (i)šiel idúc, -, xidený iď, choď xidenie
jesť jem, ješ, je, jeme, jete, jedia jedol jediac, -, jedený jedz jedenie
niesť nesiem, nesieš, nesie, nesieme, nesiete, nesú niesol nesúc, -, nesený nes nesenie
rozumieť rozumiem, rozumieš, rozumie, rozumieme, rozumiete, rozumejú rozumel rozumejúc, xrozumevší, xrozumený rozumej xrozumenie
trieť triem, trieš, trie, trieme, triete, trú trel trúc, xtrevší, trený tri trenie
vedieť viem, vieš, vie, vieme, viete, vedia vedel vediac, xvedevší, vedený vedz vedenie
vidieť vidím, vidíš, vidí, vidíme, vidíte, vidia videl vidiac, xvidevší, videný viď videnie
stáť stojím, stojíš, stojí, stojíme, stojíte, stoja stál stojac, xstávší ***, xstány stoj státie
stať sa stanem sa, staneš sa, stane sa, staneme sa, stanete sa, stanú sa stal sa stanúc sa, xstavší sa, - staň sa -
x - wymaga dodatkowego przedrostka
- - brak danej formy
Ad. * - Podawane kolejno: lp. os. 1,2,3; lm. os. 1,2,3;
Ad. ** - Podawane kolejno: im. przysłówkowy, im. przymiotnikowy czynny przeszły, im. przymiotnikowy bierny.
Ad. *** - wyjątek od prawa rytmicznego