Historia powszechna/Greckie polis

Początki cywilizacji starożytnej Grecji

Historia Grecji sięga III tyś. p.n.e. Na terenie Grecji ok. 2000 r. p.n.e. pojawiły się plemiona indoeuropejskie, które przybyły z północy. Na początku przybysze wtopili się w kulturę, miejscowe społeczności zachowując jednak swój język i swoją religię. Ok. 1600 r. p.n.e. rozwój cywilizacji nabrał tempa. W wielu miejscach, a zwłaszcza na Peloponezie, powstały pałace. Współcześni historycy nazywają Greków II tyś. Mykeńczykami lub Achajami. Peloponez i Grecja środkowa rozbite były na niewielkie, ale bardzo walczne państwa. W XV w. p.n.e. rozpoczęły one podbój Cypru i kolonizacji na Bliskim Wschodzie oraz Italii. W 1450 r. p.n.e. zaatakowały Kretę, która od kilku wieków silnie broniła się od kultury Greckiej. W pałacach kreteńskich zasiedli nowi władzy, którzy przejęli od swoich poprzedników kulturę, organizację społeczną oraz pismo. Na początku XII w. p.n.e. świat mykeński wszedł w okres kryzysu, który spowodowało kilka przyczyn (prawdopodobnie):

• w Grecji doszło do niszczących wojen między państwami;
• system pałacowy wywołał rewoltę społeczną;
• w Grecji środkowej i południowej pojawili się Dorowie, mówiący innym niż Mykeńczycy dialektem greckim;

Zostały zniszczone pałace, zapomniano o piśmie linearnym B. Mimo iż niecały dorobek egejski uległ zniszczeniu w katastrofie świata mykeńskiego, Grecy I tyś. p.n.e. musieli w wielu dziedzinach zaczynać od nowa.

Demokracja ateńska

Według Greków państwo było wspólnotą obywateli. Stąd wynikał naturalny obowiązek podporządkowania się interesom i prawom tak rozumianej wspólnoty, o której decydowali wolni obywatele. Mogli oni wyrażać swe poglądy i aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, które ogniskowało się na agorze. Był to główny plac miasta-państwa, a zarazem miejsce obrad Zgromadzenia Ludowego. Kto miał dar przemawiania, kto słowami trafiał do serc i umysłów, ten przewodził obywatelom, zdobywając popularność i wpływy polityczne. Politycy, którzy stawali się przywódcami ludu, nazywali się w starożytności demagogami, co wówczas nie miało znaczenia pejoratywnego.

Grecka tradycja polityczna na trwałe wniosła do ogólnoludzkiej kultury pojęcia: demokracji- jako ustroju, w którym władza należy do wolnych obywateli, oligarchii- jako rządów nielicznych, arystokracji - jako rządów najlepszych, tj. przedstawicieli możnych rodów wywodzących się od legendarnych przodków. Dla Hellenów państwo to zbiorowy obowiązek, a obywatel - to człowiek korzystający z praw, ale zarazem wypełniający obowiązki wobec państwa.

Sparta

Państwo spartańskie powstało ok. XI w. p.n.e. po podboju Peloponezu przez Dorów. Trzonem pierwotnego państwa spartańskiego jest dolina Eurotasu ograniczona pasmami górskimi, Parnonu i Tajgetos. Jest to jedna z nawiększych i najżyźniejszych dolin w Grecji właściwej. Obszar Sparty, po podboju sąsiedniej Mesenii wynosił ok. 4100 km kw.

Podstawą gospodarki spartańskiej było rolnictwo. Handel zewnętrzny nie odgrywał tak istotnej roli, jak w innch państwach greckich.

Społeczeństwo spartańskie

Społeczeństwo Sparty można podzielić trzy grupy:

• Spartanie
• Heloci
• Periojkowie

Spartanie

Cechą wyróżniającą tę grupę była rezygnacja z podejmowania działań o charakterze gospodarczym. Stanowiła ona zamkniętą, dziedziczną warstwę zawodowych wojowników, która pełniła funkcje militarne lub przygotowywała się do ich wykonania. Podstawą bytu spartańskiej rodziny była ziemia nadana przez wspólnotę z tzw. "terytorium obywatelskiego". Ziemię uprawiali zależni chłopi: heloci.

Charakterystyczną cechą życia spartańskiego był jego surowy charakter. Potępiano luksus i dążenie do gromadzenia bogactw. Obowiązywał zakaz posiadania złotych i srebrnych monet, dopuszczano do użytku jedynie pieniądz żelazny. Strefa życia indywidualnego i rodzinnego była ograniczona do minimum na rzecz życia zbiorowego. Nawet decyzja o tym, czy urodzone dziecko powinno być wychowywane, należała nie do ojca, a do grupy starców. Niemowlę oglądano i jeśli uznano, że jest zbyt wątłe, nakazywano jego porzucenie.

Podstawą systemu spartańskiego było wychowanie zwane agoge, któremu byli poddawani chłopcy od siódmego roku życia. Spędzali oni czas w grupach rówieśników, a po ukończeniu 12 roku życia przenosili się do wspólnego obozu. Wychowanie cechowała ostra rywalizacja, tak w grupach jak i między grupami. Warunki życia były bardzo surowe: posiłki, ubranie i zakwaterowanie ograniczone były do niezbędnego minimum. Kładziono nacisk na zdobywanie sprawności fizycznej, kształtowano odporność na ból, wytrzymałości i umięjęność walki w szyku. W wieku dwudziestu lat Spartiata wchodził do grona dorosłych i aby zyskać prawa obywatelskie musiał być przyjęty do jednej z grup składających się z kilkunastu mężczyzn w różnym wieku spożywających wspólnie posiłki. W tej grupie odtąd jadł, walczył i polował. W też wieku zawierano małżeństwa. Była to uroczystść skromna i raczej smutna. Przez pięć kolejnych lat młody człowiek musiał przebywać w grupie mężczyzn. Kiedy przenosił się do własnego domu obowiązywało go spożywanie posiłków z towarzyszami.

Wychowanie i późniejszy tryb życia silnie kształtował umysł Spartanina. Był on posłuszny, lojalny wobec kolegów. Jego horyzonty myślowe ograniczały sie do spraw Sparty. Charakterystyczne dla spartańskiego sposobu myślenia było odrzucenie sztuki wygłaszania przemówień. Spartanin miał wyrażać się "lakonicznie", wegług wzoru lakońskiego: krótko, rzeczowo, bez ozdób. W tym czasie w całym świecie greckim rozwijano umiejętność przekonywania innych jako podstawowy instrument działalności politycznej.

Kobiety w Sparcie cieszyły się sosunkowo dużą wolnością. Od dziewcząt nie wymagano wspólnego życia. Uprawiały sport, brały większy, niż w innych greckich polis, udział w uroczystościach religijnych. Nieobecność mężczyzn i ich obojętność wobec spraw ekonomicznych pozwalały kobietom na poszerzanie sfery samodzielnej działalności.

Heloci

Podstawą gospodarczego i społecznego systemu Sparty byli heloci - niewolni chłopi. Uprawiali oni całość ziemi należącej do Spartan. Heloci związani byli na trwałę z uprawianymi działkami. Spartanin nie mógł helotów sprzedać, ani wyzwolić. Zobowiązani oni byli do składania stałej daniny i świadczenia osobistych posług wobec Spartan. Heloci zasłużeni dla polis mogli uzyskać wolność. Lęk przed buntem helotów powodował, że Spartanie niechętnie udawali się na długie wyprawy wojenne, byli przeciwni konfliktom wymagającym wysłania całej armii. Co roku wypowiadano helotom wojnę. Z pośród kończących cykl wychowania Spartan wybierano grupę najlepszych. Uzbrojeni jedynie w sztylet, bez ubrania i środków do życia ukrywali się górach i lasach, nocami atakowali i uśmiercali helotów. Tworzono w ten sposób stan zagrożenia i lęku pośród tej grupy społecznej.