Geneza kolęd

Termin kolęda przybył do Polski z tradycji rzymskiej około VII wieku n.e. Jego pochodzenie przypisuje się m.in. Kalendzie - łacińskiemu określeniu calendae. W pierwotnym rzymskim kalendarzu księżycowym słowo to oznaczało pierwszy dzień po nowiu, czyli dzień, w którym po zapadnięciu zmroku księżyc powinien znowu stać się widoczny. Po reformie kalendarza dokonanej w roku 45 p.n.e. z rozkazu Juliusza Cezara, Kalendy oznaczyły wezwanie pierwszego dnia roku. Nowy Rok Rzymianie obchodzili niezwykle. Podług wielowiekowej tradycji odwiedzali się wzajemnie, a podczas składania życzeń, niejednokrotnie dedykowanych gospodarzom w formie radosnej pieśni, wymieniali się prezentami. Termin ten przyjął się tylko w niektórych krajach słowiańskich i bałkańskich, a początkowo określał jedynie świecki charakter tradycji.

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Jezusa Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa w centralnej i północnej Europie, gdzie dopiero kształtowały się tradycje, jakimi były francuskie Carole i Noële – pieśni bożonarodzeniowe, których źródeł doszukuje się w średniowiecznym tańcu kołowym. Taniec ten to jedna z najstarszych form tańca grupowego bazującego na greckich khoraules - tanecznej grze na flecie połączonej ze śpiewem - wywodzącej się z pogańskich obrzędów rytualnych i religijnych. Termin Carole przeszedł do francuskiego jako carole, a do włoskiego jako carola i oznaczał w obu wypadkach śpiew ze specyficznym rodzajem tańca, który miał przede wszystkim charakter celebracyjny i nasiąknięty był elementami ludycznymi. To z niego wzięły początek pieśni ludowe zwane potem w Anglii jako "carols", a w Polsce "pastorałki" i "rotuły". W innych krajach tradycja kolęd dotarła już jako zdefiniowane pieśni bożonarodzeniowe.

Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się więc później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa w średniowieczu. Początkowo, twórcy kolęd sięgali do dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza, tworząc w obowiązującym języku religii - łacinie. Stąd też religijny charakter kolęd przypisuje się tradycjonalnie jako wywodzący się z pieśni łacińskich. Obejmowały one różne rodzaje śpiewów - antyfony, responsoria, tropy, sekwencje i w:hymny. Z biegiem czasu pieśni upowszechnione już, coraz częściej sięgały do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy, i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej.

Twórcy i treści

Według tradycji słownych, autorem pierwszej kolędy miał być Franciszek z Asyżu. Początkowo powstawały łacińskie pieśni, układane przez duchownych klasztornych. Spopularyzowane w Polsce kolędy, układano również na dworach królewskich, w pałacach rycerzy i możnowładców, zajmowali się tym m.in. organiści bakałarze szkół przykościelnych jak i z czasem wiejscy poeci. Stąd też nie wszystkie kolędy odznaczają się wytwornym stylem, wyszukanym słownictwem i rymami czy doskonałą rytmiką. Kolędy czy częściej pastorałki wychodziły bowiem z duszy ludu i nawiązywały często do tradycji świeckiej i historii polskiego kraju. Pieśni te układano z myślą wyrażania uczuć, myśli i pragnień. Stąd też imion twórców w większości przypadków nie znano, bo żaden z nich nie tworzył kolęd z myślą o tym, by nimi przekazywać swoje nazwisko. Dlatego podawane ustnie pieśni ulegały wszelakim mutacjom zarówno melodycznym jak i słownym.