Logika dla prawników/Definicje

Spis treści
1Definicje 2Definicje równościowe i nierównościowe 3Definicje legalne 4Pytania testowe

Definicje

Definiowanie, to podanie cech danej nazwy w taki sposób, aby odbiorca wypowiedzi mógł zrozumieć jej znaczenie. Inaczej mówiąc definiowanie będzie polegało na podaniu cech konstytutywnych i konsekutywnych danej nazwy. [M. Sieruga]

Kryteria podziału definicji są następujące:

• realne - definicje realne odnoszą się do desygnatów (konkretnych przedmiotów), a nie ich oznaczenia w danym języku. Podają taką charakterystykę przedmiotu, którą można przypisać tylko i wyłącznie danemu przedmiotowi. Powstają z wykorzystaniem spójnika "to", w zdaniu "to jest ... (cośtam)". Np. "To jest kropka ·".

Definicje realne powinny podawać cechy konstytutywne nazwy. Zdaniem Zygmunta Ziembińskiego powstają na podstawie milczącego założenia dokonywanego przez badaczy, że jest możliwe i udało się wydzielić przedmioty zaliczone do przedmiotów danego rodzaju. Trudno jest bowiem sformułować definicję czegoś, co trudno jest wyodrębnić spośród innych przedmiotów i od nich odróżnić. Jako przykład podaje się w literaturze nazwę "państwo" [Z. Ziembiński].

• nominalne - to definicje odnoszące się do systemu pojęć, znaczenia danej nazwy w tym systemie; inaczej mówiąc znaczenia słowa w danym języku. Definicje nominalne mogą przybierać formy opisowe. Np. "Sekularyzacja to zajęcie majątku, urzędów i innych instytucji kościelnych przez osoby świeckie". [M. Sieruga]

W średniowieczu toczył się długi spór o uniwersalia pomiędzy zwolennikami realizmu a nominalizmu. Nominaliści, w tym Roscelin i William Ockham, uważali, iż pojęcia ogólne (uniwersalia, powszechniki) nie istnieją realnie, a jedynie są tworem ludzkiego umysłu i ludzkiej mowy. Idee ich zdaniem nie posiadały własnego istnienia, niezależnego od ludzkiego umysłu, który o nich myśli lub je wymyśla. Zaś każdemu pojęciu powinny odpowiadać jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty i tylko one istnieją realnie. Idee ogólne miały być tylko słowami, służącymi komunikacji międzyludzkiej. Już cynik Antystens krytykujący Platona miał rzec: "Widzę konia, nie widzę koniowatości!".

Problem ten komentował także Tadeusz Kotarbiński, gdy opowiadał się za konkretyzmem. Za błędny uznał pogląd, jakoby nazwom odpowiadały "oprócz poszczególnych rzeczy lub osób jakieś przedmioty ogólne, jakieś obiekty oderwane". Przyjmując rozumienie zwolenników uniwersalizmu - jego zdaniem - popełnia się błąd hipostazy (o którym będzie mowa w rozdziale o błędach w definiowaniu). Nie należy bowiem mówiąc o "ludziach" domyślać się istnienia, jakiegoś bytu idealnego, "człowieka jako takiego", niepostrzegalnego, nie istniejącego realnie w czasie i przestrzeni, dającego się jedynie wyobrazić w umyśle. Teorie zaś używające nazw ogólnych - mówiące np. że człowiek pochodzi od małpy - mówią o konkretnie istniejących ludziach, a nie o powszechnikach [T. Kotarbiński, 1961].

• analityczne - odnoszące się do pojęć już zdefiniowanych. Wskazują one jakie znaczenie posiada lub posiadał definiowany wyraz w danym języku. Jak dodał Zygmunt Ziembiński, jako że definicja sprawozdawcza powinna odtwarzać znaczenie wyrazu w danym języku, to jeśli wyraz jest nazwą nieostrą, zatem definicja powinna tą nieostrość zachować [Z. Ziembiński].
• syntetyczne - tworzące znaczenie wyrazu na przyszłość. Sytuacja taka następuje w przypadku nowelizacji aktów prawnych, gdy jako obywatele wiemy lub możemy się spodziewać, że dane pojęcie od momentu wejścia w życie nowelizacji będzie miało inną, nową treść. Definicje syntetyczne dzieli się w logice na:
  • konstrukcyjne - które całkowicie zmieniają treść istniejącej już nazwy lub przyporządkowuje treść nowo powstałej nazwie.
  • regulujące - które zawężają lub rozszerzają znaczenie istniejącej nazwy. Sytuacja taka ma miejsce w przypadku definicji legalnych, użytych w aktach prawnych. Np. ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 16 kwietnia 1993 r. w art. 2 znacząco rozszerza pojęcie przedsiębiorcy.

Definicje równościowe i nierównościowe

Znany w logice jest także podział na definicje równościowe i nierównościowe.

Definicja równościowa to definicja zbudowana z trzech elementów:

1. definiendum
2. łącznika
3. definiens

Definiendum, to zwrot definiowany; a definiens, to zwrot definiujący.

Ze względu na budowę definiensa wyróżnia się definicje klasyczne, zakresowe oraz kontekstowe.

Definicje klasyczne powstają przez przejście od ogółu do szczegółu.

przykład:

Wolontariusz - to osoba fizyczna (ogół), która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (szczegół).

przykład:

Działalność pożytku publicznego - to działalność społecznie użyteczna (ogół), która jest prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (szczegół).

Zarazem mówi się, iż definicje klasyczne konstruowane są w taki sposób, aby podawały "rodzaj" (genus) oraz "różnicę gatunkową" (differentia specifica). Układa się je zgodnie z paremią: Definitio fit per genus proximum et differentiam specificam ("Definicja powstaje przez rodzaj najbliższy i różnicę gatunkową"). W takim wypadku definiuje się dany wyraz podając nazwę ogólniejszą oraz wskazując zespół cech zawężających ten szerszy zakres. Na wyżej podanym przykładzie definicji "wolontariusza", jako genus określi się "osobę fizyczną" a cechą szczególną będzie "ochotnicze i nieodpłatne wykonywanie świadczeń na zasadach...".

Uważa się, iż "rodzaj", jak i "różnica gatunkowa" winny należeć do tej samej kategorii ontologicznej. Wśród kategorii wymieniano zaś osoby, rzeczy, cechy, stosunki i zdarzenia. Jeśli autor definicji ułoży definicję, w której rodzaj i różnica będą należeć do innych kategorii popełni błąd przesunięcia kategorialnego (o którym będzie mowa w rozdziale o błędach w definiowaniu) [T. Kotarbiński, 1961].

Na gruncie arystotelizmu zachęcano, by rodzaj użyty w definicji był "najbliższy", tzn. znajdował na najbliższym poziomie hierarchii nazw - powszechników, np. człowiek - stworzenie - istota żywa - substancja. Podział ten jest obecnie archaiczny [T. Kotarbiński, 1961].

Definicje zakresowe są tworzone poprzez wyliczenie.

przykład:

Sfera zadań publicznych - to sfera obejmująca zadania w zakresie: 1) pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób; 2) działalności na rzecz integracji...

Natomiast definicje kontekstowe to definicje, które nie dają jasnej i konkretnej odpowiedzi "czym jest" definiendum. Używają definiensa w formie opisowej i niekonkretnej. Są znaczącym utrudnieniem dla czytelników prac naukowych. Występują często wówczas, gdy definicja danego pojęcia nie istnieje, nie została ustalona w nauce, jest sporna, zbudowanie jej wiąże się z wieloma trudnościami i koniecznością posługiwania się zwrotami niedookreślonymi albo autor nie potrafi, lub nie chce jej podać. Z tego też względu definicji kontekstowych należy w pracach naukowych unikać. Warto je natomiast stosować w publikacjach popularnonaukowych.

przykład:

Administrację publiczną można utożsamić z władzą wykonawczą. Na ogół jednak w obrębie władzy wykonawczej rozróżnia się dwa poziomy organizacyjne: egzekutywę polityczną oraz administrację publiczną.

Jeśli zaś chodzi o definicję nierównościową, to nie posiada ona trójelementowej budowy. Nie zawiera bowiem zwrotu łączącego definiendum oraz definiensa. Jako przykłady takiej definicji podaje się:

• definicje aksjomatyczne - w której przy definiowaniu wykorzystuje się przesłanki zawarte w różnych zdaniach.
• indukcyjne - zbudowane na zasadzie indukcji, tj. konstrukcji składającej z warunku wyjściowego i warunków indukcyjnych z niego wynikających. Indukcja bowiem, to wnioskowanie polegające na wyprowadzeniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami [PWN]. Inaczej mówiąc, to wnioskowanie od szczegółu do ogółu. Jest odwrotnością dedukcji - wnioskowania od ogółu do szczegółu.

przykład:

Dynastia Piastów, to dynastia wywodząca się od Piasta Kołodzieja i jego potomków.

W podanym przykładzie warunkiem wyjściowym będzie "Piast Kołodziej", a warunkami indukcyjnymi logicznie z niego wynikającymi będą jego "potomkowie". Całość elementów szczegółowych złoży nam się na ogólną teorię, mówiącą czym była dynastia Piastów.

Inna sytuacja zaszłaby, gdybyśmy powiedzieli: "Dynastia Piastów, to dynastia rządząca w Polsce od X do XIV wieku." Byłby to przykład definicji cząstkowej, ponieważ protoplaści dynastii mogli sprawować władzę w plemieniu Polan już w końcówce wieku IX, a ostatni potomek dynastii zmarł przecież w wieku XVII.

Definicje legalne

Akty normatywne zawierają także definicje legalne. Zdaniem logików definicje te:

• są tworzone przez ustawodawcę
• mają charakter normatywny i wiążący dla adresatów (odbiorców)
• nakazują rozumieć dane słowo w określony sposób, nadają mu określone znaczenie najczęściej na określonym obszarze znaczeniowym
• wyrażone są w języku II stopnia mimo, że znajdują się w akcie prawnym napisanym językiem prawnym, czyli językiem uznanym za język I stopnia
• są definicjami nominalnymi, ponieważ nie odnoszą się do konkretnego, zobrazowanego desygnatu, lecz znaczenia danej nazwy w systemie prawnym, w danej gałęzi prawa i określonym akcie prawnym
• są definicjami syntetycznymi, gdyż tworzą znaczenie wyrazu na przyszłość.

Pytania testowe

• Definicja tworząca znaczenie wyrazu na przyszłość i częściowo zmieniająca jego znaczenie to definicja ...
• Definicja równościowa zbudowana jest z ...
• Definiendum to ...
• Definiens to ...
• Podaj przykład definicji klasycznej z użyciem rodzaju i różnicy gatunkowej ...
• Poprzez wyliczenie tworzone są definicje ...
• Definicje, które używają zwrot definiujący w formie opisowej i niekonkretnej to definicje ...

Przypisy

---

Powrót do spisu treści