Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Państwo prawa

Państwo prawa

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • omówić najważniejsze zasady ustroju Polski (rządy prawa). Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Zasada państwa prawa

Zasada państwa prawnego (państwo prawne, państwo prawa, zasada praworządności, zasada rządów prawa)

Zasada, zgodnie z którą instytucje państwa muszą działać na podstawie i w granicach prawa, tzn.:

• na podstawie prawa - prawo do wydania decyzji musi być potwierdzone w już obowiązującym prawie (np. urzędnik wydaje decyzję o zatwierdzeniu projektu budowlanego na podstawie ustawy "Prawo budowlane" - gdyby takiego upoważnienia ustawowego nie miał, nie mógłby wydać decyzji),
• w granicach prawa - treść wydawanej decyzji musi się mieścić w granicach upoważnień prawnych (np. urzędnik, wydając decyzję o zatwierdzeniu planu budowlanego, określa czas jej ważności na 3 miesiące - urzędnik ma prawo wyznaczenia okresu ważności decyzji na czas nie dłuższy niż 1 rok).

Naruszenie zasady państwa prawnego przez np. urzędnika jest przykładem władzy nieuprawnionej (tzn. takiej działalności instytucji państwowej, która nie była oparta na podstawie prawnej lub zawarta w granicach obowiązujących norm prawnych) - jej przeciwieństwem jest władza uprawniona.

Prawo

Prawo (norma prawna)

Taka norma społeczna, której wszyscy muszą przestrzegać pod groźbą kary. Występuje również inne rozumienie terminu prawo, w którym oznacza ono uprawnienie (np. prawo do zgromadzeń).

Funkcje prawa:

• ustalenie relacji między obywatelami,
• ustalenie relacji między obywatelami a instytucjami,
• ograniczenie wolności ludzi (tak, by zachowana była wolność innych),
• wyznaczenie granic działań instytucji,
• porządkowanie życia społecznego,
• oddziaływanie na życie społeczne (np. żeby zmniejszyć problem alkoholizmu).

Cechy dobrego prawa:

• spójność (brak sprzeczności),
• stabilność (zbyt częste zmienianie prawa powoduje utratę do niego szacunku),
• możliwość jego spełnienia (przepisy nie mogą żądać wykonania rzeczy niemożliwych),
• przejrzystość (prawo musi być zrozumiałe dla tych, którzy mają je wykonywać).

Wybrane rzymskie zasady prawa będące podstawą współczesnego prawa:

• prawo nie działa wstecz (lex retro non agit),
• normy prawne niższego rzędu muszą być zgodne z prawem wyższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori),
• prawo musi być stosowane niezależnie od konsekwencji (dura lex sed lex),
• nieznajomość prawa nie usprawiedliwia jego nieprzestrzegania (ignorantia iuris nocet),
• wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo),
• każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie dowiedziona,
• prawo do obrony.

Systemy prawne

System prawa stanowionego (system prawa kontynentalnego)

System prawa, w którym przepisy są uchwalane przez parlament w formie pisanej (prawo pisane).

System prawa zwyczajowego (system prawa precedensowego, system prawa anglosaskiego)

System prawa, w którym normy prawne tworzone są nie tylko przez parlament, ale również przez sędziów i urzędników, którzy rozpatrując daną sprawę, rozstrzygali ją na podstawie obowiązujących zwyczajów (praw niepisanych). Istnieje w krajach anglosaskich (np. USA, Wielka Brytania).

Szariat (szarijat)

System prawa oparty na zapisach Koranu, świętej księgi islamu.

Systemy prawne dalekowschodnie są często oparte na filozofiach dalekowschodnich: buddyzmie, hinduizmie, konfucjanizmie, szintoizmie i, w związku z tym, większą uwagę zwracające na obowiązki obywateli niż na ich prawa.

Akty prawne w Polsce

Hierarchia aktów prawnych w Polsce:

Ratyfikacja

Zatwierdzenie podpisanej umowy międzynarodowej przez upoważniony do tego organ państwowy. Przykład: Sejm wyraził zgodę na ratyfikację traktatu akcesyjnego Polski do Unii Europejskiej, a Prezydent go ratyfikował - bez jego podpisu umowa ta nie weszłaby w życie. W przypadku umów mniejszej wagi Sejm nie musi wyrażać zgody na ich ratyfikowanie - czyni to Prezydent na wniosek rządu.

Dekret

Akt prawny o mocy ustawy wydany przez władzę wykonawczą. W Polsce dekrety może wydawać jedynie Prezydent na wniosek rządu w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Podlegają one zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Rozporządzenie

Przepisy wykonawcze wydawane na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Przykład: rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej ws. wynagradzania nauczycieli.

Zarządzenie

Akt prawny, który obowiązuje tylko te osoby i instytucje, które są podległe podmiotowi, który wydał zarządzenie. Zarządzenie nie jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Przykład: regulamin Kancelarii Premiera może być wydany w drodze zarządzenia premiera.

Gałęzie prawa

Prawo konstytucyjne

Prawo, które określa naczelne zasady działania wszystkich podmiotów działających na terenie państwa.

Prawo karne

Prawo, którego celem jest ochrona interesów państwa i obywateli. Określa rodzaje przestępstw, zasady procedury sądowej, wysokość i zasady wykonania kar.

Prawo cywilne

Prawo, które reguluje stosunki między równoprawnymi stronami (osobami fizycznymi i prawnymi). W skład prawa cywilnego wchodzi m.in. prawo handlowe, prawo pracy, prawo rodzinne.

Prawo administracyjne

Prawo, które reguluje stosunki między obywatelami a władzą. Określa strukturę organów administracji, ich kompetencje, nakłada obowiązki na obywateli (np. uzyskiwania pozwolenia na budowę). W skład tej gałęzi prawa wchodzi m.in. prawo celne, prawo budowlane, prawo podatkowe.

Kodeks

Zbiór norm prawnych.

Kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks administracyjny to przykłady aktów prawnych, w których zawarte są zbiory norm dotyczące odpowiednich gałęzi prawa (prawo materialne).

Kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego to przykłady aktów prawnych, w których zawarte są prawa proceduralne (tzn. dotyczące warunków dochodzenia swoich praw, np. kodeks postępowania karnego reguluje, w jakim składzie sąd będzie rozpatrywał daną sprawę). Prawo proceduralne jest inaczej nazywane prawem formalnym lub procesowym.

Podstawowe pojęcia dotyczące systemu prawnego w Polsce

Osoba prawna

Instytucja mająca osobowość prawną (będąca podmiotem prawa).

Osoba fizyczna

Człowiek.

Małoletni

Osoba poniżej 18 roku życia, niekarana. Jej przedstawicielami ustawowymi są rodzice bądź opiekunowie prawni, w związku z czym: ponoszą odpowiedzialność za jej czyny i sprawują władzę rodzicielską, która powinna być wykonywana w interesie dziecka (w innym przypadku sąd może postanowić o jej ograniczeniu lub pozbawieniu).

Nieletni

Osoba, która nie ukończyła 18 roku życia i popełniła przestępstwo lub wykroczenie (jest karana).

Jeśli nieletni ukończył 17 lat odpowiada za swój czyn na identycznych zasadach jak osoba dorosła.

Jeśli nieletni ukończył 15 lat (i nie ukończył 17 roku życia) i czyn, o który jest oskarżany, dotyczy zabójstwa, umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, gwałtu, spowodowania zdarzenia zagrażającego zdrowiu lub życiu wielu ludzi (np. lawiny), kradzieży z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, brania zakładnika lub kilku innych najpoważniejszych przestępstw popełnianych umyślnie oraz gdy sąd postanowi, że osoba ta jest wystarczająco dojrzała by mieć pełną świadomość tego, co zrobiła, odpowiada ona przed sądem karnym. Kara, jaka zostanie jej wymierzona, nie może przekroczyć ${\begin{matrix}{\frac {2}{3}}\end{matrix}}$ maksymalnej kary przewidzianej za dane przestępstwo dla dorosłego.

W innym przypadku nieletni odpowiada za swój czyn przed sądem rodzinnym (wydziałem rodzinnym sądu rejonowego).

Pełnoletni

Osoba, która ukończyła 18 lat lub zawarła małżeństwo (poza osobami, które ukończyły 18 lat, małżeństwo może zawrzeć za zgodą sądu opiekuńczego kobieta powyżej 16 roku życia).

Zdolność prawna

Możliwość bycia podmiotem ustaleń prawnych (np. posiadania mieszkania, bycia udziałowcem). Ma ją każda osoba prawna i każda osoba fizyczna (każdy człowiek bez względu na wiek).

Zdolność do czynności prawnych

Możliwość samodzielnego nabywania i zrzekania się rzeczy lub praw (zdolność do kształtowania swojej sytuacji prawnej, np. prawo do kupienia mieszkania, prawo do założenia firmy, prawo wejścia w związek małżeński).

Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie i osoby prawne.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby niepełnoletnie powyżej 13 roku życia i osoby ubezwłasnowolnione częściowo - aby umowa zawarta przez taką osobę była ważna, wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (np. rodzica). Nie dotyczy to codziennych sytuacji, np. kupowania pieczywa.

Osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie posiadają zdolności do czynności prawnych.

Czynność dokonana przez osobę bez zdolności do czynności prawnych jest nieważna.