Wolna przedsiębiorczość/Globalizacja i handel międzynarodowy

25. Gl oba l i z ac ja i h a n de l m i ę dz y na rod ow y Z tego rozdziału dowiesz się: • czym są procesy globalizacyjne, • jaką rolę odgrywa w nich przepływ kapitału, • �jaki związek ze wzrostem gospodarczym ma kapitał zagraniczny, • �jakie jest powiązanie przepływu kapitału z handlem międzynarodowym Najważniejsze pojęcia: globalizacja, eksport, import, przepływ kapitału, deficyt handlowy, inwestycje zagraniczne Globalizacja Pod pojęciem globalizacji najczęściej rozumie się proces zwiększania integracji między częściami świata dotychczas słabiej powiązanymi ze sobą gospodarczo. Przykładowo, kraje Dalekiego Wschodu zaczynają na- wiązywać stosunki ekonomiczne z innymi odległymi regionami naszej planety. Z jednej strony, dotyczy to nawiązywania stosunków handlo- wych, a więc eksportowania i importowania dóbr i usług. Eksportowanie to sprzedaż towarów poza wytyczone politycznie granice. Importowanie to z kolei kupowanie towarów z zagranicy. Z drugiej strony, integracja gospodarcza to nie tylko przepływ samych towarów czy nawet surowców i półproduktów potrzebnych do produkowania, lecz także środków finan- sowych, nazywany również przepływem kapitału. Polega on na tym, że przedstawiciele jednego regionu geograficznego (lub politycznego) inwe- stują posiadane zasoby majątkowe w innym regionie. Ten proces występuje tak naprawdę cały czas, od kiedy dwa, niegdyś odseparowane od siebie, plemiona zaczęły wymieniać między sobą dobra i usługi. Nie zamarł, gdy wykształcały się większe jednostki polityczne: np. gdy na polskich terenach miasta położone na północy kraju zaczęły zacie- śniać handel z miastami z południa. Proces integracji pogłębił się dzięki158 Dział I. Podstawy ekonomii wytyczeniu szlaków handlowych przez afrykańskie pustynie, co pozwoliło na nawiązanie stosunków handlowych między Europą a Afryką Zachodnią. Ponieważ procesy gospodarcze ulegają ciągłym zmianom, to żaden układ powiązań między podmiotami dokonującymi ze sobą transakcji nie jest dany raz na zawsze. Pogłębianie integracji na skutek przemian ekono- micznych i technologicznych zmienia istniejące w danej chwili stosun- ki ekonomiczne. Pojawienie się nowej przestrzeni do międzynarodowej współpracy skutkuje tym, że niektóre dotychczasowe relacje będą musiały się zmienić lub zaniknąć. Na przykład budowa kanału panamskiego ob- niżyła rentowność szlaków handlowych przebiegających wokół wybrzeży Ameryki Południowej. Podobne przemiany zachodziły w ostatnich dziesięcioleciach i będą za- chodzić nadal. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu, po II wojnie światowej, w bry- tyjskim domu większość rzeczy była oznaczona jako „Made in Britain”. Dzisiaj wiele z nich jest produkowanych poza granicami Wielkiej Brytanii, najczęściej przez przedsiębiorstwa, które działają w wielu krajach i korzy- stają z różnych rynków czynników produkcji. Niektórzy krytykują, że takie przenoszenie produkcji na zewnątrz musi się wiązać z negatywnymi konse- kwencjami w postaci trwałego wzrostu bezrobocia. Dane gospodarcze nie potwierdzają jednak tych pesymistycznych teorii. O ile w danym sekto- rze zatrudnienie z pewnością może spaść, o tyle całkowite długookresowe bezrobocie nie musi wzrosnąć. Świadczą o tym przykłady wielu bogatych i rozwiniętych krajów, w których rodzimy przemysł stracił na znaczeniu. Przepływy kapitałowe Jednym z ważniejszych czynników w procesie wzrostu gospodarczego, a przede wszystkim gospodarczego nadganiania (które ekonomiści nazy- wają „efektem konwergencji”), są przepływy kapitału. Gdy biedniejszy kraj wchodzi na ścieżkę wzrostu gospodarczego, na ogół zawsze zacho- dzi to jednocześnie z napływem do niego kapitału, a w konsekwencji ze wzrostem pieniężnej wartości importu nad eksportem. Aby zrozumieć tę zależność, wyobraźmy sobie miasteczko, które potraktujemy jako osobny, mały kraj. Załóżmy, że przyjeżdża tam bogaty warszawski inwestor, który postanawia zbudować małą fabrykę mebli. W tym celu przywozi pienią- dze, by wykupić ziemię, zatrudnić budowlańców i przygotować fabrykę, a następnie sprowadza surowce potrzebne do produkcji, po czym zatrud- nia pracowników.25. Globalizacja i handel międzynarodowy 159 Ten proces możemy śmiało określić mianem napływu kapitału. To- warzyszą mu dwa dodatkowe zjawiska. Po pierwsze, jak wspomnieliśmy, zwiększa się import towarów. Pieniądze, które ma do dyspozycji inwe- stor, służą sfinansowaniu zakupu surowców i materiałów potrzebnych do zbudowania i prowadzenia fabryki. Część pieniędzy zostaje wypłacona jako wynagrodzenia, a te z kolei są wydawane na różne produkty, nie tylko sprzedawane w miasteczku, ale również sprowadzane spoza jego granic. Zresztą większe zasoby, nawet wydane w miejscowych sklepach i restauracjach, będą oznaczać konieczność zwiększenia „importu” przez ich właścicieli. Dlatego w krajach rozwijających się niezwykle częstym i charakterystycznym zjawiskiem jest występowanie napływu kapitału zagranicznego i deficytu handlowego (przewagi importu nad eksportem). Jedno tak naprawdę musi pociągać za sobą drugie. Dlaczego? Ponieważ przewaga importu nad eksportem oznacza przewagę nie w ilości fizycznej przewożonych dóbr, lecz w kategoriach pieniężnych: np. za import płaci się 500 tysięcy dolarów, a za eksport otrzymuje się 400 tysięcy dolarów. Oznacza to, że dany region musi mieć dodatkowe pieniądze z jakiegoś źró- dła, żeby więcej kupować (importować) niż sprzedawać (eksportować). Do naszego miasteczka przywiózł je hipotetyczny warszawski inwestor (czyli wystąpił napływ kapitału). Po drugie, procesowi temu towarzyszy również wzrost płac i zatrud- nienia. Gdy w miasteczku pojawi się nowy inwestor, musi zmobilizować siłę roboczą do podjęcia u niego zatrudnienia. Może zwerbować pracow- ników albo spośród osób już pracujących, albo bezrobotnych. Może tego jednak dokonać tylko wówczas, gdy zaoferuje im lepsze warunki, niż mają obecnie. Dla bezrobotnych praca nawet za niewielkie pieniądze to i tak więcej niż brak jakiegokolwiek zarobku. Żeby zachęcić pracowników do opuszczenia ich dotychczasowych miejsc pracy, inwestor musi zapropo- nować im wyższe płace lub lepsze warunki pracy (dodatkowe świadczenia zdrowotne, dowóz do pracy, wyżywienie w pracy itd.). Kon sek we ncje inwest ycji zag ranicznych Przykład małego miasteczka jest tylko eksperymentem myślowym, jed- nak ta sama zasada działa w istocie w procesach globalizacji, które nastę- pują na świecie. Kraje biedniejsze doświadczają napływu kapitału zagra- nicznego, pojawia się deficyt handlowy, a jednocześnie powoli podnoszą się lokalne płace. Nie inaczej było i jest z Polską jako krajem rozwijającym160 Dział I. Podstawy ekonomii się. Od lat 90. XX wieku do roku 2014 Polska doświadczała systematycz- nego napływu kapitału zagranicznego, a wraz z nim przewagi wartości pieniężnej importu nad wartością eksportu. Warto przy tym zauważyć, że wyższa pieniężna wartość importu nad eksportem nie kłóci się z rozwo- jem samego eksportu, który w Polsce również rozkwita. W roku 2015 Pol- ska po raz pierwszy od transformacji gospodarczej odnotowała nadwyżkę handlową – eksport był większy niż import. Oprócz tego wraz z napływem kapitału zagranicznego rosną w Pol- sce płace. Będzie to szczególnie widoczne, gdy zbadamy średnie płace w różnych województwach i branżach oraz na różnych szczeblach. We wszystkich przypadkach przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagra- nicznego płaciły średnio więcej polskim pracownikom niż te krajowe (zob. ramkę). Warto jednak zwrócić uwagę na to, że od 2000 roku różni- ca ta systematycznie się zacierała, a krajowe przedsiębiorstwa stopniowo doganiały zagraniczne, jeśli chodzi o oferowane pracownikom warunki finansowe. Jest to z jednej strony skutek samego wzrostu gospodarczego, a z dru- giej rozlewania się korzyści z inwestycji zagranicznych na gospodarkę. Warto zadać sobie pytanie, dlaczego kapitał zagraniczny może płacić wię- cej niż kapitał krajowy. Różnica wynika nie tylko z tego, że zagraniczni inwestorzy są zasobniejsi w środki finansowe, lecz także z tego, że są oni w stanie organizować miejsca pracy, które tworzą wyższą wartość ekono- miczną – takie, które są bardziej produktywne. Dzięki temu, że pracow- nik wytwarza wyższą wartość, pracodawca z zagranicy może mu więcej zapłacić. Z czego to wynika? Przyczyny mogą być różne. Zagraniczna firma ma powiązania międzynarodowe, dostęp do większych rynków, dostawców i odbiorców. Najczęściej posiada również lepsze technologie, a także sprawdzone systemy organizacji działalności gospodarczej. To może częściowo tłumaczyć, dlaczego przedsiębiorstwom krajowym udaje się oferować płace coraz bardziej konkurencyjne względem płac w zagra- nicznych przedsiębiorstwach. Jedną z przyczyn niwelowania różnic w wa- runkach zatrudnienia pracowników jest zapoznawanie się krajowych firm z technologiami opanowanymi wcześniej przez zagraniczne firmy (obec- ne na rynku krajowym), wdrożonymi przez nie metodami zarządzania, osiągniętą kulturą organizacji. Oznacza to, że poza poszerzeniem wiedzy w tych i innych obszarach następuje rozbudowa kontaktów między przed- siębiorstwami. To wszystko odbywa się w wyniku nawiązywania relacji z firmami zbudowanymi w oparciu o zagraniczny kapitał czy też w efek- cie przechodzenia pracowników do tych posiadających mniejszą wiedzę.161 25. Globalizacja i handel międzynarodowy Czy wiesz, że...? Krajowe przedsiębiorstwa w Polsce płaciły w 2013 roku średnio 40 pro- cent mniej niż te z kapitałem zagranicznym (raport Sedlak & Sedlak). Róż- nice były widoczne we wszystkich województwach, a także na wszyst- kich szczeblach dochodowych. Oznacza to, że w przedsiębiorstwach z dominacją kapitału zagranicznego średnio lepiej zarabiali nie tylko pre- zesi i menedżerowie, lecz także pracownicy średniego i niższego szczebla (zob. wykresy 24 i 25). 4 w firmach polskich i zagranicznych w 2013 roku (w PLN) 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 Kapitał polski 0 Kapitał zagraniczny Mediana to wartość środkowa po uszeregowaniu obserwacji (w tym przypadku wynagrodzeń) od najmniejszej do największej wartości; dzieli taki uszeregowany zbiór na dwie równe pod względem liczebności części. Źródło: Krzysztof Domagała (Sedlak & Sedlak), Zarobki w firmach polskich i zagranicznych, dostęp- ne online 16 VI 2016 r.: http://wynagrodzenia.pl/dla_mediow_1.php/wpis.200-zarobki-w-firmach -polskich-i-zagranicznych. Rozprzestrzenianie rozwiązań pozwalających na poprawienie wyników produkcji jest także rezultatem czerpania wiedzy przez polskich inwesto- rów od zagranicznych kontrahentów.162 Dział I. Podstawy ekonomii Warto także zaznaczyć, że nie zawsze napływ kapitału zagraniczne- go niesie ze sobą takie skutki. Dzieje się tak tylko wtedy, gdy kapitał napływa w związku z przeprowadzanymi w danym kraju produktyw- nymi inwestycjami. Sytuacja przedstawia się jednak inaczej, kiedy ka- pitał napływa do kraju w formie zakupu obligacji skarbowych – tak jak działo się to przez ostatnie kilkanaście lat w Grecji. Dlatego war- to pamiętać, że pod słowem „kapitał” mogą się kryć różne zjawiska. „Napływem kapitału” jest zarówno skierowanie środków w celu reali- zacji bezpośredniej inwestycji zagranicznej (np. wybudowania w Pol- sce fabryki przez koreański koncern), jak i napływ do kraju kapitału krótkookresowego. 5 w firmach polskich i zagranicznych w 2013 roku (w PLN) 20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 Kapitał polski 0 Kapitał zagraniczny Źródło: Krzysztof Domagała (Sedlak & Sedlak), Zarobki w firmach polskich i zagranicznych, dostęp- ne online 16 VI 2016 r.: http://wynagrodzenia.pl/dla_mediow_1.php/wpis.200-zarobki-w-firmach -polskich-i-zagranicznych.25. Globalizacja i handel międzynarodowy 163 W procesach globalizacyjnych można dostrzec pewną prawidłowość, jeśli chodzi o jednoczesną unifikację sprzedawanych dóbr i ich regional- ne zróżnicowanie. Duże grupy kapitałowe posiadają sieci restauracji albo sklepów odzieżowych w wielu różnych krajach, co powoduje, że na pew- nym poziomie nawyki żywieniowe i moda mogą się do siebie globalnie upodabniać pomimo różnic kulturowych. Jednocześnie jedno z podsta- wowych narzędzi globalizacji – Internet – pozwala wypłynąć na szero- kie wody mniejszym przedsięwzięciom, które dzięki temu mogą trafiać w bardziej wyrafinowane gusta. Dzięki Internetowi o wiele prostsze za- danie mają sprzedawcy rzadkich herbat, nieszablonowi twórcy muzyczni czy wyrafinowani rzemieślnicy – łatwiej jest im funkcjonować i docierać do potencjalnych klientów. Dlatego globalizacja zawiera w sobie ogrom- ny potencjał, prowadzący z jednej strony do ujednolicania, z drugiej do różnorodności.

Pytania i zadania

1. �Wyjaśnij, jakie są efekty napływu inwestycyjnego kapi- tału zagranicznego do kraju. 2. �Czym jest deficyt handlowy? 3. �Dlaczego przy wzroście gospodarczym dochodzi najczę- ściej do deficytu handlowego? 4. �Dlaczego kapitał zagraniczny płaci średnio więcej pra- cownikom niż kapitał krajowy? 5. Czym jest globalizacja? 6. �Czy globalizacja musi oznaczać ujednolicenie gustów? Uzasadnij odpowiedź