Wolna przedsiębiorczość/Przedsiębiorczość a instytucje
33. P r z e dsi ę biorczoś ć a i nst y t ucj e Z tego rozdziału dowiesz się: • j�akie są źródła nierównomiernego rozkwitu przedsiębior- czości na świecie, • �jakie są związki między aktywnością przedsiębiorczą a po- rządkiem prawnym w danym kraju, • �jakie znaczenia ma społeczne podejście do przedsiębiorcy, • co pokazują wskaźniki wolności gospodarczej, • czym jest otoczenie przedsiębiorstwa. Najważniejsze pojęcia: różnice dochodowe, instytucje, indeks wolności gospodarczej, otoczenie przedsiębiorstwa Różnice dochodowe na świecie Jednym z najbardziej uderzających zjawisk współczesnego świata jest ogromne zróżnicowanie pod względem poziomu życia. W debatach poli- tycznych temat ten pojawia się dość często, ale prawie zawsze dotyczy róż- nic dochodowych w danym kraju (np. w Polsce dyskutuje się o różnicach w zarobkach Polaków, w Stanach Zjednoczonych dyskutuje się o zarobkach prezesów i szeregowych pracowników itd.). Znacznie bardziej jednak ude- rzają różnice poziomu życia między poszczególnymi krajami. W Polsce żyje się przeciętnie na lepszym poziomie niż na Białorusi i znacznie lepszym niż w krajach afrykańskich, chociaż gorzej niż w Europie Zachodniej czy Sta- nach Zjednoczonych. Dotyczy to wszystkich szczebli dochodowych: zarów- no osób, które pracują za najniższe płace w zawodach niewymagających żadnych kwalifikacji, jak i tych, które mają większe kompetencje i zajmują wyższe stanowiska (znajduje to dobitne potwierdzenie w znaczącej emigra- cji Polaków w kilka lat po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej). Mimo że w każdym z krajów odnajdziemy różnice dochodowe, które budzą po- lityczne kontrowersje, to są one stosunkowo niewielkie w porównaniu do przepaści dochodowej, jaka istnieje między krajami bogatymi i biednymi. Współczesne teorie wzrostu gospodarczego próbują odpowiadać na py- tanie o źródła takiego zróżnicowania. Dlaczego w Stanach Zjednoczonych218 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii przeciętnemu człowiekowi żyje się o wiele lepiej niż w Rwandzie? Dlaczego w Somalii żyje się nieporównywalnie gorzej niż w Danii? Dlaczego w wielu krajach nawet najbiedniejsi nie umierają z głodu, podczas gdy w krajach naj- biedniejszych, mimo zauważalnej poprawy w ostatnich dekadach, głód nadal stanowi istotny problem? Pytanie „dlaczego” może się wydawać trywialne, ale jest to jednocześnie najważniejsze pytanie w historii ekonomii, a pod- stawy do jego zadawania – różnice w poziomie życia na świecie – aż kłują w oczy, choć są spychane w świadomości społecznej przez bieżące, lokalne problemy polityczne. Źródła różnic Najprostsza i jednocześnie niekontrowersyjna odpowiedź na pytanie o źródła różnic to wielkość produkcji. Kraje, w których poziom życia jest wysoki, charakteryzuje też wysoka produkcja we wszystkich branżach. Gdy w gospodarce jest duży dostęp do wszelkich ilości dóbr i usług sprzeda- wanych na rynku – przy uwzględnieniu zdolności do importowania dóbr z innych krajów – to poziom życia jest wysoki. Choć twierdzenie o wysokiej produkcji jest poprawne i mało kontrowersyjne, to jednak niewiele tłuma- czy. Możemy bowiem ciągnąć dalej pytania: dlaczego w jednych krajach produkcja jest wysoka, a w innych znacznie mniejsza? Wysoka produkcja jest dostarczana masowo konsumentom przez twór- czo działających przedsiębiorców (zob. rozdział na temat wzrostu gospodar- czego). Z jednej strony oferują oni dużo produktów, które są dosyć tanie, a z drugiej zatrudniają pracowników za stosunkowo wysokie płace. Podsta- wowa różnica między krajami bogatszymi i biedniejszymi, sprowadza się właśnie do tego. W krajach bogatszych przedsiębiorców stać na to, by płacić wysokie wynagrodzenie pracownikom, gdyż ich działania są znacznie bar- dziej produktywne niż w krajach biedniejszych. Płace, które są wypłacane pracownikom, to dla przedsiębiorstw koszty. Przedsiębiorca jest skłonny ponieść większe koszty (na płace pracowników albo zakup innych czynni- ków produkcji), jeśli w efekcie osiągnie jeszcze większe obroty (przychody ze sprzedaży), gdyż w ostatecznym rozrachunku przyniesie mu to zysk. Znacznie instytucji Pozytywne skutki wzrostu innowacyjności i produkcji w krajach bo- gatych kumulowały się systematycznie przez dziesięciolecia. Można więc33. Przedsiębiorczość a instytucje 219 powiedzieć, że kraje bogate wykształciły przez lata cały system, który sprzyja przedsiębiorczości. Mowa tu o systemie w bardzo szerokim sensie, obejmującym system filozoficzny, prawny, społeczny, gospodarczy, a nawet religijny. Chodzi głównie o społeczne myślenie o przedsiębiorcach i działal- ności gospodarczej, także działalności dla zysku. Jeśli społeczeństwo uważa przedsiębiorców za pasożytów, za szkodliwe egocentryczne jednostki, a zy- ski przez nich osiągane za czysty wyzysk, to trudno oczekiwać, że doświad- czy ono innowacyjnego boomu. Na życzliwe postrzeganie przedsiębiorcy ma wpływ każdy element życia społecznego, począwszy od rozwiązań prawnych, przez utrwalone zwyczaje, a skończywszy na etyce i moralności. W ekonomii takie elementy nazywa się instytucjami. Dla rozkwitu przed- siębiorczości istotne jest, aby instytucje jej nie potępiały, ale jej sprzyjały. Jednym ze słynniejszych wskaźników, które obrazują jakość obowią- zującego modelu prawnego – czyli instytucji formalnych – jest indeks wolności gospodarczej (zob. tabelę 8). Jego zwolennicy powołują się na niego, gdy chcą podkreślić rolę swobody przedsiębiorczości w poszczegól- nych krajach. Warto wiedzieć, że wskaźnik ten obejmuje wiele rozmaitych uwarunkowań, które sprzyjają przedsiębiorczości – wśród nich kwestie łatwości prowadzenia i zakładania działalności gospodarczej, łatwości prowadzenia handlu międzynarodowego (importu i eksportu), niskiej in- flacji, wydatków rządowych, niskich podatków, ochrony praw własności, swobody inwestowania, swobody zawierania i rozwiązywania umów pra- cowniczych oraz braku korupcji. Wszystkie te czynniki uważa się za sprzyjające przedsiębiorczości, gdyż pozostawiają one większą sferę dla przedsiębiorczej inicjatywy. Warto jed- nak pamiętać, że niektóre z krajów znajdujące się wysoko na liście wskaź- nika wolności gospodarczej wcale nie są przyjazne przedsiębiorczości we wszystkich wymienionych punktach. Klasycznym przykładem są kraje skandynawskie, które znajdują się wysoko na liście wolności gospodarczej mimo stosunkowo dużych wydatków publicznych. O względnie szerokiej wolności gospodarczej w krajach skandynawskich decydują jednak czyn- niki inne niż wielkość wydatków publicznych, a mianowicie swoboda prowadzenia działalności, stabilność prawa i systemu pieniężnego oraz swoboda handlu i inwestowania. Przedsiębiorczość i innowacyjność bierze się z realizacji przez ludzi idei zmiany otaczającego ich świata. Chęć zmiany, tworzenia czegoś nowego i wyjątkowego jest potencjałem, który trudno sprowadzić do określonych czynników. Nie da się przedstawić idealnej recepty na to, by w głowach ludzi narodziła się natychmiast innowacyjność. Można natomiast tworzyć220 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii Tabela 8. Ranking wolności gospodarczej Heritage Foundation za 2019 rok (im wyższa pozycja w rankingu, tym wyższa wolność gospodarcza) PozycjaKrajPozycjaKraj 1Hongkong26Norwegia 2Singapur27Izrael 3Nowa Zelandia28Katar 4Szwajcaria29Korea Południowa 5Australia30Japonia 6Irlandia31Austria 7Wielka Brytania32Rwanda 8Kanada33Macedonia Północna 9Zjednoczone Emiraty Arabskie34Makao 10Tajwan35Łotwa 11Islandia36Botswana 12Stany Zjednoczone37Bułgaria 13Niderlandy38Saint Lucia 14Dania39Jamajka 15Estonia40Urugwaj 16Gruzja41Malta 17Luksemburg42Rumunia 18Chile43Tajlandia 19Szwecja44Cypr 20Finlandia45Peru 21Litwa46Polska 22Malezja47Armenia 23Czechy48Belgia 24Niemcy49Kolumbia 25Mauritius50Panama Źródło: Heritage Foundation, 2019 Index of Economic Freedom.33. Przedsiębiorczość a instytucje 221 Otoczenie przedsiębiorstwa w praktyce Firma McDonald’s zarówno sprzedaje swoje produkty klientom indywidu- alnym odwiedzającym jej lokale, jak i dostarcza posiłki klientom instytucjo- nalnym: szpitalom, szkołom czy zakładom karnym. Musi także uwzględniać różnice w zwyczajach żywieniowych mieszkańców różnych krajów: choć w polskich restauracjach nie sprzedaje alkoholu, to we Francji można się w jej lokalach napić wina, zaś w Niemczech piwa, ponieważ klienci traktują te napoje jako normalną część posiłku. Z kolei w krajach, gdzie ludzie nie je- dzą wołowiny, spółka przygotowuje kanapki z jagnięciną. McDonald’s musi brać także pod uwagę działania konkurentów (np. Burger Kinga, ale także lo- kali oferujących zdrową żywność), wybierać między dostawcami (np. między Coca-Colą a Pepsi), rozważać partnerstwa strategiczne (chociażby z określo- nymi wytwórniami filmowymi w sprawie zabawek trafiających do zestawów Happy Meal) oraz przestrzegać odpowiednich regulacji dot. bezpieczeństwa żywności (i np. poddawać się kontroli Państwowej Inspekcji Sanitarnej). Odpowiednia adaptacja do ciągle zmieniającego się otoczenia (a nawet właściwe dopasowanie się do dopiero przewidywanych zmian) decyduje o sukcesie bądź porażce przedsiębiorstwa. Znaczenie otoczenia dla funk- cjonowania firmy potwierdza niedawny przypadek firmy Atlantic, znanego polskiego producenta bielizny. Spółka rozwijała się przez wiele lat, realizując wiele inwestycji na Ukrainie i w Rosji. Najpierw na skutek kryzysu finanso- wego, który wybuchł w 2008 roku, a następnie z powodu nagłych zmian w otoczeniu międzynarodowym w latach 2013–2015 (zajęcie Krymu przez Rosję), polityczno-prawnym (Euromajdan, sankcje gospodarcze nałożone na Rosję, żądanie natychmiastowej zapłaty należnego podatku przez Urząd Skarbowy) i ekonomicznym (spadek wartości rosyjskiego rubla oraz ukraiń- skiej hrywny) spółka zbankrutowała. Na podstawie: Ricky W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, tłum. M. Rusiński, Warszawa 2013, s. 83; Łukasz Pałka, Bankructwo spółki Atlantic. Znaną markę pogrążyły kłopoty w Rosji i skarbówka http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/bankructwo-spolki- atlantic-znana-marke,84,0,1888084.html (dostęp: 12 grudnia 2016) instytucje i rozwiązania, które temu sprzyjają. Można również wprowadzać rozwiązania opresyjne i szkodliwe, które przedsiębiorczość hamują i trak- tują ją jako niepotrzebny aspekt życia człowieka. W krajach o takich sys- temach prawnych i społecznych poziom życia jest najniższy, a gospodarka zacofana w porównaniu z krajami, które wspierają przedsiębiorczość.222 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii Otoczenie przedsiębiorstwa Omówione w ostatnich rozdziałach kwestie składają się na tak zwane otoczenie przedsiębiorstwa. Żadne przedsiębiorstwo nie działa bowiem Diagram 15. Przedsiębiorstwo i jego otoczenie Wymiar międzynarodowy Wymiar techniczny Konkurenci Regulatorzy Wymiar polityczno- prawny Właściciele Pracownicy Otoczenie fizyczne Zarząd Kultura Strategiczni sojusznicy Klienci Wymiar ekonomiczny Dostawcy Wymiar społeczno-kulturowy Otoczenie wewnętrzne Otoczenie zadaniowe Otoczenie zewnętrzne Otoczenie ogólne Źródło: Ricky W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, tłum. M. Rusiński, Warszawa 2013, s. 76.33. Przedsiębiorczość a instytucje 223 w próżni, lecz w pewnym środowisku, które wpływa na jego funkcjo- nowanie. Można wyróżnić środowisko wewnętrzne, na które składają się siły działające wewnątrz przedsiębiorstwa (np. właściciele, zarząd czy pracownicy), oraz otoczenie zewnętrzne, czyli wszystko to, co znaj- duje się poza nim, ale na nie oddziałuje. Otoczenie zewnętrzne dzieli się z kolei na otoczenie ogólne (zwane także otoczeniem dalszym albo makrootoczeniem) oraz otoczenie zadaniowe (zwane także otoczeniem celowym bądź bliższym albo mikrootoczeniem). To pierwsze tworzy ogólny kontekst funkcjonowania przedsiębiorstwa i ma różne wymia- ry: ekonomiczny, techniczny, społeczno-kulturowy, prawno-polityczny i międzynarodowy. Z kolei na to drugie składają się już konkretne or- ganizacje lub grupy, które mogą wpływać na przedsiębiorstwo, takie jak: klienci, konkurenci, dostawcy, ale także partnerzy strategiczni czy regulatorzy (zob. diagram 15). Złożoność procesów realizowanych wewnątrz przedsiębiorstwa jak i bogactwo czynników znajdujących się w jego otoczeniu wymaga prze- myślanego zarządzania różnymi zasobami, które posiada. Dotyczy to zarówno tego, jak realizowane są poszczególne etapy produkcji, pro- cedur i technologii je porządkujących, ale również przede wszystkim wymaga to rozsądnego gospodarowania zasobami ludzkimi, a więc po prostu ludźmi. Zarządzanie ludźmi w języku polskim bywa często na- zywane angielskim pojęciem human resources (HR). Klasyfikacja przedsiębiorstw W literaturze ekonomicznej znajdziemy wiele sposobów klasyfika- cji przedsiębiorstw. Można je np. klasyfikować według poszczególnych branż – przedsiębiorstwa rolne, wydobywcze, transportowe itd. Często spotykanym ostatnio pojęciem są startupy [wym. startapy] – przedsię- biorstwa, które powstają zazwyczaj w branży technologicznej i planują dynamiczny, ale i przez to bardzo ryzykowny rozwój. Przedsiębiorstwa klasyfikuje się również ze względu na ich wielkość zatrudnienia, wiel- kość obrotu lub sumę aktywów. Można je podzielić na mikro, małe, średnie i duże. Przykładową klasyfikację przedstawia poniższa tabela. Warto pamiętać, że wartości wymienione w tabeli mogą się zmieniać w zależności od kraju działania przedsiębiorstwa czy roku, w którym sporządzono klasyfikację.224 Dział II. Przedsiębiorczość w teorii zatrudnienie obrót wielkość aktywów mikroprzedsiębior- stwanie więcej niż 9mniejszy niż 2 miliony euronie więcej niż 2 miliony euro przedsiębiorstwa małemiędzy 10 a 49mniejszy niż 10 milionów euronie więcej niż 10 milionów euro przedsiębiorstwa średniemiędzy 50 a 249mniejszy niż 50 milionów euronie więcej niż 43 miliony euro przedsiębiorstwa duże250 i więcej50 milionów euro i więcej43 miliony euro i więcej Na podstawie Rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r., załącznik I. Pytania i zadania
- Skąd biorą się różnice w poziomie życia między różnymi
krajami?
- Wyjaśnij, dlaczego porządek prawny ma duże znaczenie
dla przedsiębiorczości.
- Jaką rolę w przedsiębiorczości odgrywają idee i kultura
w społeczeństwie?
- Czym jest indeks wolności gospodarczej?
- Jakie czynniki musi uwzględnić polski zakład produku-
jący okna, jeśli chce sprzedawać swoje produkty także na rynku chińskim?
- Wybierz (sam lub wspólnie z osobami z klasy) przedsię-
biorcę i branżę, w której działa. Następnie zbierz, prze- analizuj i zaprezentuj najważniejsze informacje o rynku, na którym działa to przedsiębiorstwo (przede wszyst- kich postaraj się zwrócić uwagę na przychody, kosz- ty i zyski w branży i na najważniejszych konkurentów przedsiębiorcy).
- Znajdź w swojej rodzinie lub okolicy przedsiębiorcę i za-
proś go do szkoły albo spytaj o możliwość odbycia „ćwi- czeń terenowych” u niego w przedsiębiorstwie. Skon- sultuj to z nauczycielem lub nauczycielką. Jeśli uda się zorganizować spotkanie, to dopytaj ją lub jego o realia prowadzenia działalności w Twoim regionie.