Historia powszechna/Najstarsze kultury Ameryki Środkowej i Południowej

Podręcznik
Najstarsze kultury Ameryki Środkowej i Południowej

Okres archaiczny i preklasyczny

Aż do około 7000 roku p.n.e. mieszkańcy Ameryki Środkowej (zwanej Mezoameryką) i Południowej prowadzili koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia, utrzymując się ze zbieractwa i myślistwa. Około 7000 roku p.n.e. rozpoczął się okres w dziejach Ameryki, zwany archaicznym, rozpoczęty, gdy kolejne ludy zaczęły przechodzić na osiadły tryb życia. Najstarsze ślady plemion, które przynajmniej sezonowo zamieszkiwały w budowanych obozowskach pochodzą z Meksyku, z dolin Tehuacán i Oaxaca. Podstawę diety ówczesnych ludzi była odmiana kukurydzy, zbierana prawdopodobnie z dzikich poletek, jedzono także mięso i ryby. Podstawowymi surowcami, poddawanymi obróbce były kamień i obsydian - szkliwo wulkaniczne. Pojawiać się zaczęły figurki zwierząt, nagich kobiet, misy, dzbany, kubki, wkrótce też powstawać zaczęły pierwsze wioski, liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu chat, budowanych z gliny (ściany) i palmowych liści (dachy). Wraz z początkami uprawy roli pojawiły się nadwyżki żywności, co pociągnęło za sobą skok demograficzny. Zwiększenie się liczby ludności umożliwiło rozwój kultury, sztuki, także rzemieślnictwa. Wśród najlepiej rozwiniętych kultur, istniejących przed dominacją Olmeków wymienić należy kulturę Barra (pojawiła się ok. 1600 roku p.n.e.), której przedstawiciele wytwarzali udoskonalone lub nowe typy naczyń, takie jak tecomate: cienkościenne pękate dzbany wypalane z czerwonej gliny, pozbawione szyjek. Około 1500 roku p.n.e., współcześnie z pierwszymi ośrodkami olmeckimi pojawiła się kulturę Ocos, charakteryzująca się jeszcze bardziej udoskonalonymi wyrobami glinianymi. Ludność Ocos zamieszkiwała tereny dogodne dla uprawiania roli i połowu ryb, żywiła się, prócz wyrobów zbożowych, mięsa i ryb, morskimi bezkręgowcami i żółwiami.

Cywilizacja Olmeków

Bazaltowa głowa, wyrzeźbiona przez Olmeków.

Ludem, który stworzył wszelkie instytucje państwowe, obrzędy, wierzenia, wzorce sztuki i architektury, obecne w kulturach późniejszych, np. Majów czy Azteków byli Olmekowie (ich cywilizacja pojawiła się około XIV wieku p.n.e.), wywodzący się z bagiennych, niegościnnych terenów w okolicach dzisiejszego San Lorenzo. Ziemie te pozbawione były wszelkich naturalnych bogactw, [rawie nie posiadały ziem rolnych, a jednak to tam rozkwitła najstarsza wielka cywilizacja Ameryki prekolumbijskiej. Olmekowie zasłynęli jako twórcy wielkich (nierzadko przekraczających 2 m wysokości), bazaltowych głów, przedstawiających być może ich władców. Intrygujące są negroidalne rysy twarzy wyrzeźbionych postaci. Wśród licznych, innych rzeźb olmeckiego pochodzenia znajduje się posążek mężczyzny z siedzącym na jego kolanach jaguarem, co sugeruje, że kult jaguara rozpoczął się właśnie w czasach Olmeków. Wśród panteonu tejże prastarej cywilizacji, na podstawie pozostawionych przez nią dzieł, można wyróżnić, czczonego później przez Majów i Azteków Xipe Toteca - boga płodności, któremu składano w ofierze obdartych ze skóry ludzi, boga rekina, boga harpię, także boga, przypominającego upierzonego węża, będącego być może pierwowzorem Quetzalcoatl. Olmekowie prawdopodobnie zapoczątkowali irygację, czyli nawadnianie pól. Rozwój ich rolnictwa umożliwiło przeniesienie stolicy do miejscowości La Venta, czego przyczyną było zniszczenie poprzedniego ośrodka w San Lorenzo ok. 900 roku p.n.e. Potężnym państwem rządzili królowie, pełniący prawdopodobnie także funkcje kapłanów. Prawie nic nie wiadomo o prowadzonych przez nich wojnach, nie wiemy nawet dlaczego cywilizacja olmecka upadła, ani kiedy nastąpił jej kres. Najczęściej podawany jest IV wiek p.n.e., choć oznacza on jedynie pojawienie się kultury Majów.

Chavín

Początki rolnictwa datowane są w Ameryce Południowej na okres od XVIII do XVI wieku p.n.e. W przeciwieństwie do Mezoameryki nie doszło tam do gwałtownych zmian klimatycznych, ani też do nagłego wzrostu ludności (z wyjątkiem Peru). Do najstarszych osad rolniczych zalicza się wioski położone nad jeziorem w:Titicaca oraz na wybrzeżu, np. Betán Grande. Pierwszą główną cywilizacją Ameryki Południowej, pełniącą rolą środkowoamerykańskich Olmeków była kultura Chavín, która narodziła się w I połowie I tysiąclecia p.n.e. u podnóża And w północnym Peru. Ośrodkiem centralnym było Chavín de Huántar. W początkowych okresach istnienia cywilizacji wytwarzano głównie posążki ludzi i zwierzą, m.in. jaguarów i węży, później ograniczono się jedynie do nieznanej istoty w okularach, co świadczyć może o ewolucji wierzeń. Ludność Chavín wznosiła z cegły mułowej świątynie na planie koła, zmarłych chowała zaś w głębokich nieraz na nawet 11 m grobach szybowych. Pracę przy ich drążeniu utrudniał fakt, iż nie znała szalunków.

Nazca

Geoglif przedstawiający małpę.

Od IV wieku p.n.e. mieszkańcy położonego w zachodnim Peru płaskowyżu Nazca zaczęli wyzwalać się spod wpływów Chavín i budować własną kulturę. Ludność Nazca znacznie bardziej prześcignęła swoich poprzedników w rzemiośle i sztuce: wytwarzała zarówno piękniejsze naczynia, jak i wyraziste, barwne obrazy. Popularny był motyw ściętej głowy lub jastrzębia ze ściętymi głowami na skrzydłach lub w dziobie. Wiązało to się, podobnie jak osobne grzebanie głów zmarłych z kultem pozagrobowym, o którym jednak nie wiemy prawie nic. Więcej wiadomo o religii, której trzon stanowił kult słońca, ku czci którego powstała m.in. piramida schodkowa w Cahuachi. Największą zagadką kultury Nazca są pozostawione przez nią geoglify, czyli ogromne rysunki na pustyni, utworzone poprzez usunięcie wierzchniej warstwy kamieni i żwiru i odsłonienie głębiej położonego, jasnego piasku. Nie wiadomo w jakim celu, ani jak powstały, skoro aby je zobaczyć należy wznieść się wysoko w górę.

Moche

W czasach rozkwitu kultury Nazca w północnym Peru, niedaleko dzisiejszego miasta Trujillo narodziła się inna kultura, zwana Moche. Jej przedstawiciele są budowniczymi Piramidy Słońca (Huaca del Sol) w Moche, która mimo niezbyt dużej wysokości (40 m) imponuje rozmiarami podstawy (długość wynosiła 350 m). Wykonana z suszonej cegły budowla wznoszona była zapewne przez kilkadziesiąt lat. W okolicy Piramidy Słońca znajduje się inna, mniejsza piramida. Lud Moche wytwarzał naczynia w kształcie ludzkich głów, a także głów z wychylającym się czołem jaguara. Liczne z nich mają zdeformowane twarze, co świadczyć może o chorobach go nękających. Inne dzieła przedstawiają codzienne czynności, jak żucie koki, niesienie chorego, pracę lekarza czy figlarza.

Tiahuanaco i Huari

W VI wieku n.e. kultury Nazca i Moche zostały wchłonięte przez państwo lub państwa, skupione wokół miast Tiahuanaco na południu i Huari na północy. Nie wiemy, czy oba te ośrodki tworzyły dwa imperia, czy też był to jeden kraj z dwiema stolicami.

Chimú

Zmierzch Huari nastąpił, gdy miasto wyludniło się w VIII wieku. Niedługo później, około 1000 roku tereny państwa Tiahuanaco i Huari zagarnęło w dwóch wielkich kampaniach rodzące się państwo Chimú ze stolicą Chan-Chan. Państwo Chimú było pierwszym południowoamerykańskim imperium o scentralizowanej, silnej władzy. Według legend stolicę założył Tacaynamo, uważany za półboga. Ludność czciła m.in. Si - bogini księżyca, Ni - bóstwo morza, za stwórcę człowieka uważano zaś cztery gwiazdy, spośród których dwie zrodziły królów i szlachtę, reszta zaś poddanych. W sztuce Chimú wykorzystywany był często motyw morza, rzadziej natomiast pojawiały się sceny rytuałów religijnych. Kres imperium nastąpił, gdy w XV wieku zostało podbite przez wojowniczych Inków.