Lingwa de Planeta/Zdanie proste
W tej lekcji nauczysz się:
- 7 zaimków (me, nu, yu, ta, lu, ela, li)
- 11 czasowników (dumi, jan, samaji, kredi, nadi, lubi, gun, jivi, vidi, audi, shwo)
- 4 przysłówków czasu (yeri, manya, nau, sedey)
- 5 spójników (e, o, bat, bikos, dabe)
- 7 partykuł gramatycznych (bu, ob, ya, non, doh, -te, ve)
Razem 34 słów.
Podstawowa forma czasownika i zaimków osobowych
[edytuj]Podstawą każdego wyrażenia w dowolnym języku jest czasownik. To czasownik określa ogólną sytuację lub działanie. Wszystkie inne słowa układane są wokół niego.
Przykładowe czasowniki:
- jivi (żyć, mieszkać)
- lubi (kochać)
- nadi (mieć nadzieję)
- jan (wiedzieć, znać)
- samaji (rozumieć)
- shwo (mówić)
W Lidepli forma czasownika nigdy się nie zmienia. Aby wyrazić, kto wykonuje czynność, używa się zaimków osobowych, aby wyrazić niuanse czynności (na przykład czas) – specjalne partykuły.
Zaimki osobowe: me ja, nu my; yu ty/wy; ta on/ona/ono, lu on, ela ona , li oni/one.
| l.poj. | l.mn. | |
|---|---|---|
| 1 os. | me | nu |
| 2 os. | yu | |
| 3 os. | ta lu, ela |
li |
(uwaga: t wymawiane jest z przydechem (aspirowane t), a litera y oznacza nieakcentowane i)
- ta jest wspólnym zaimkiem oznaczającym kogoś lub coś żywego (mężczyzna, kobieta, dziecko, zwierzę). Jeśli to konieczne, by określić płeć, możesz użyć zaimków lu (on) i ela (ona).
- yu jest ogólnym zaimkiem oznaczającym tych, do których się zwracamy. Jeśli to konieczne, możesz użyć kombinacji yu oli (wy wszyscy), yu ambi (wy obaj/oboje; wy dwaj; was dwoje), yu un (ty – gdy wybierzesz kogoś z grupy). Nie ma osobnej formy grzecznościowej.
Podmiot zazwyczaj umieszcza się przed czasownkiem.
| me lubi | ja kocham | |
| yu lubi | ty kochasz | |
| nu lubi | my kochamy |
Podstawowa forma czasownika nie wskazuje czasu trwania akcji.
Czas działania jest określony przez kontekst (na przykład słowo yeri (wczoraj) wyraźnie wskazuje przeszłość, słowo manya (jutro) oznacza przyszłość, a nau (teraz) i sedey (dzisiaj) – teraźniejszość). Jeśli nie ma kontekstu, zakłada się czas teraźniejszy.
| yeri yu shwo | wczoraj powiedziałeś | |
| manya nu samaji | jutro zrozumiemy |
Przetłumacz
| polski | lidepla |
| my żyjemy | |
| oni żyją | |
| on ma nadzieję | |
| ona ma nadzieję | |
| oni wiedzą | |
| ja wiem | |
| ty mówisz | |
| wy mówicie | |
| ja mówię |
Zaprzeczenie, pytania i odpowiedzi, partykuła wzmacniająca „ya”
[edytuj]Aby utworzyć zaprzeczenie, przed czasownikiem umieszcza się partykułę bu.
| Me bu jan. | Nie wiem. |
Aby utworzyć pytanie, na początku całego zdania umieszcza się partykułę ob.
| Ob yu samaji? | Rozumiesz? |
Przetłumacz
| polski | lidepla |
| Kochasz? | |
| Nie kocham. | |
| Czy ona nie kocha? | |
| Ona nie wie. | |
| Czy on ma nadzieję? | |
| On żyje. | |
| Nie rozumiecie? | |
| Mamy nadzieję. | |
| Czy oni mówią? | |
| Nie wiedzą. |
Odpowiedzi na proste pytania można udzielić za pomocą słów:
- ya (tak)
- non (nie)
- doh (tak – w odpowiedzi na pytanie przeczące)
| Ob yu samaji? | ||
| Ya, me samaji. | Tak, rozumiem. | |
| Non, me bu samaji. | Nie, nie rozumiem | |
| Ob yu bu samaji? | ||
| Ya / Non, me bu samaji. | Nie, nie rozumiem. | |
| Doh, me samaji. | Tak, rozumiem. | |
Słowo (partykułę) ya można także postawić przed lub po czasowniku, aby go podkreślić.
| Me samaji ya! | Ależ rozumiem! | |
| Me ya lubi! | Ależ kocham! |
Partykuły czasu przeszłego i przyszłego, spójniki
[edytuj]Dla wyrażenia czasu gramatycznego (kiedy to potrzebne), używa się partykuł:
- ve (przed czasownikiem) – czas przyszły
- -te (za czasownikiem połączona myślnikiem) – czas przeszły
| me lubi-te | kochałem | |
| yu ve lubi | będziesz kochać, pokochasz | |
| li bu ve samaji | on nie zrozumie |
Przetłumacz
| polski | lidepla |
| Kochałaś? | |
| Będę kochał. | |
| Czy on zrozumie? | |
| Czy ona ma nadzieję? | |
| Ona miała nadzieję. | |
| Nie będzie miała nadziei. | |
| Będziemy żyć. |
Spójniki przydatne w łączeniu słów i zdań.
- e (i)
- o (lub)
- bat (ale)
- dabe (aby)
- bikos (ponieważ)
| me e yu | ja i ty |
| ela o me | ona lub ja |
| me jan bat bu samaji | wiem, ale nie rozumiem |
| me kredi dabe yu nadi | wierzę, abyś mógł mieć nadzieję |
| me nadi bikos me kredi | mam nadzieję, ponieważ wierzę |
Nowe czasowniki
[edytuj]Czasowniki podane są z przykładami użycia, aby ułatwić zapamiętanie i by powtórzyć partykuły gramatyczne.
| dumi | myśleć | me dumi, li ve dumi, nu dumi-te |
| jan | wiedzieć, znać | me bu jan, ob yu jan? |
| samaji | rozumieć | ta bu samaji, ob yu samaji? |
| kredi | wierzyć | me kredi, ta bu kredi-te, nu ve kredi |
| nadi | mieć nadzieję | ob yu nadi? me nadi-te ya! |
| lubi | kochać | nu lubi, me ve lubi, ta lubi-te |
| gun | pracować | li bu gun, me gun, ob yu gun? |
| jivi | żyć, mieszkać | nu ve jivi, li jivi-te |
| vidi | widzieć | ob yu vidi? ta bu vidi, me vidi ya! |
| audi | słyszeć | ob yu audi? me bu audi, ta ve audi |
| shwo | mówić | me shwo-te, ob yu ve shwo? |
Ćwiczenia
[edytuj]| Ja nie wiedziałem. Ale ty powiedziałeś. Teraz ja wiem. (Me ... . Bat yu ... . Nau me ...)
|
| Ona wierzy i ma nadzieję. (Ela ... e ...)
|
| Oni nie widzą i nie słyszą, ale mówią. (Li ... e ..., bat ...)
|
| On nie rozumie, ale pracuje. (Ta ..., bat ...)
|
| Mówię, żebyś zrozumiał. (Me ... dabe yu ...)
|
| Ona ma nadzieję, ponieważ kocha. (Ela ... bikos ela ...)
|
| Wy nie wiecie lub nie rozumiecie. (Yu ... o ...)
|
| Ona nie myślała, ona (przecież) wiedziała. (Ela ..., ela ya ...)
|
| Czy nie wierzysz? Ależ tak, wierzę! (Ob yu ...? - Doh, me ... ya!)
|
Tekst
[edytuj]Przeczytaj tekst. Spróbuj powtórzyć ten tekst lub stworzyć własny.
Ob yu lubi? - Ya, me lubi.
Ob yu jan? - Ya, me jan.
Ela shwo-te e lu bu audi-te.
- Me kredi. Bat yu bu samaji.
Me nadi. Bat yu bu vidi.
- Me samaji. Me dumi. Me ve gun.
Nu ve jivi.
Etykieta: przedstawianie się
[edytuj]W języku Lidepli istnieje jedno uniwersalne słowo, którego można używać jako powitania, pożegnania lub po prostu jako życzenie wszystkiego najlepszego. To słowo to: Swasti! Dosłownie oznacza „Niech będzie szczęście!” „Niech będzie spokój!”
Oprócz tego, przy powitaniu można powiedzieć Salam! (Cześć!) lub Namastee! (Dzień dobry!), a przy pożegnaniu Chao! (Pa!) lub Adyoo! (Do widzenia!)
(Przypomnienie: podwójna samogłoska oznacza, że sylaba jest akcentowana)
Aby się przestawić, używamy czasownika nami (nazywać, nazywać się):
| Me nami Lena. | Nazywam się Lena. |
Kiedy rozmówca się przedstawi, możesz wyrazić radość ze spotkania za pomocą czasownika joi (cieszyć się)
| Me joi. | Cieszę się, miło mi. |
- Salam! Me nami Nina.
- Swasti! Me nami Marina. Me joi.
- Me joi toshi (też). Swasti!
- Adyoo!
Język pod lupą: angielski
[edytuj]Dla nikogo nie jest tajemnicą, że obecnie językiem międzynarodowym jest angielski. Dlatego właśnie od niego zaczniemy naszą recenzję.
Każdy język, w ten czy inny sposób, nosi w sobie całą historię swojego narodu.
Można uznać, że język angielski narodził się w V wieku naszej ery: w tym czasie plemiona germańskie Anglów i Sasów dotarły na Wyspy Brytyjskie zamieszkałe przez Celtów. Przybyszłow było więcej niż Celtów, zatem dialekty anglosaskie stopniowo wyparły celtyckie.
W VI i VII wieku naszej ery Kościół rzymski prowadził chrystianizację Wielkiej Brytanii, więc w tym czasie w języku angielskim pojawiło się sporo słów pochodzenia łacińskiego, takich jak: school (szkoła), priest (kapłan).
W IX wieku rozpoczął się podbój Wielkiej Brytanii przez Duńczyków. W wyniku podbojów pojawiły się słowa zapożyczone z języków skandynawskich: anger (gniew), sky (niebo).
W XI wieku Wielka Brytania została podbita przez mieszkańców północnej Francji. Od tego czasu rozpoczyna się era trzech języków: językiem arystokracji jest francuski, językiem nauki jest łacina, językiem zwykłych ludzi jest anglosaski. Od tego czasu w języku angielskim istnieje szereg słów, które mają podobne znaczenie, ale różne pochodzenie, a zatem są zupełnie różne: head („głowa” z anglosaskiego) – chapter („głowa”, z łaciny) – chief („główny”, z francuskiego).
Od XV wieku Wielka Brytania prowadziła aktywną politykę kolonialną, w wyniku czego obecnie istnieje znaczna liczba wariantów angielskiego, takich jak amerykański angielski, australijski angielski, kanadyjski angielski, nie wspominając o dużej liczbie znacząco różnych dialektów istniejących na Wyspach Brytyjskich. Tak więc angielski do dziś pozostaje językiem mieszanym i bardzo heterogenicznym.
Gramatyka języka również uległa znacznym zmianion. W szczególności w chwili obecnej praktycznie nie istnieje odmiana rzeczowników i czasowników. Być może język utraciłby je definitywnie, gdyby nie rozwój pisanego języka literackiego i przekonanie wczesnych gramatyków, że „poprawna” gramatyka z pewnością musi być podobna do gramatyki łacińskiej.
Niewątpliwie orientujesz się, jak brzmi angielski. Mimo to, dla porównania z językami omawianymi w następnych lekcjach, przedstawiamy mały fragment słynnej książki A. Exupery'ego „Mały książę”, po angielsku oraz fonetycznie, czyli w przybliżeniu tak, jak się czyta.
(Transkrypcja została zapisana według zasad ortograficznych lidapli. Dźwięków, których brakuje w lidepla zapisano przy użyciu dwóch najbliższych dźwięków, oddzielonych ukośnikiem; akcent jest umieszczony przed oznaczoną sylabą).
| Oh, little prince! | oo litl prins |
| Bit by bit I came to understand the secrets of your sad little life. | bit bay bit ay keym tu ande'stend t/se 'siikri/ets e/ov yoo se/ad litl layf |
| For a long time you had found your only entertainment in the quiet pleasure of looking at the sunset. | for e long taym yu hed faund yoo ounli ente'teynment in t/se kwayt 'plezhe e/ov 'luking et t/se 'sanset |
| I learned that new detail on the morning of the fourth day, when you said to me: | ay lee/oond t/set nyu 'diiteyl on t/se 'mooning e/ov t/se foof/s dey, wen yu sed tu mi |
| I am very fond of sunsets. | ay em 'veri fond e/ov 'sansets. |
Można zauważyć, że angielski charakteryzuje się dość krótkimi słowami i dużą liczbą dyftongów (podwójne samogłoski: ai, ou, itp.). Ponadto wyraźnie widać, że pisownia znacznie różni się od wymowy.
Angielskie zapożyczenia Lidepli z zasady zachowują wymowę, ale nie pisownię. Oczywiście wymowa zostaje zmodyfikowana, by dostosować do fonologii lidepli. W niektórych przypadkach słowo zostało dostosowane do systemu gramatycznego lidepli (na przykład czasownik otrzymuje końcówkę „i”, a przymiotnik – „e”).
Z języka angielskiego do Lidepli przyszło wiele słów pomocniczych: spójniki (o (lub), bat (ale), bikos (ponieważ)), przyimki (fo (dla), bay ((kim, czym)), bifoo (przed), afte (po)), przysłówki (nau (teraz), iven (nawet)), partykuły pytające (hu (kto), wen (kiedy)).
Przykłady najczęściej używanych ważnych słów zapożyczonych z angielskiego:
- rzeczowniki: dey (dzień), wik (tydzień), taim (czas); boy (chłopiec), mani (pieniądze), shop (sklep); riva (rzeka), skay (niebo), leta (list)
- czasowniki: bi (być), bikam (stać się), hev (mieć); weiti (czekać), miti (spotkać), smaili (uśmiechać się); bildi (budować); krai (płakać), tachi (dotykać), helpi (pomagać)
- przymiotniki: blu (niebieski), grin (zielony), klin (czysty), longe (długi)