Logika dla prawników/Historia logiki w Polsce

Spis treści
1Historia logiki w Polsce 2Pierwsi polscy logicy 3Pytania testowe

Historia logiki w Polsce

Logika swe korzenie wywodzi od dzieł Arystotelesa. Prace poświęcone logice zostały zebrane w zbiorze Analityki pierwsze, które weszły potem do znanej pracy Organon. Stąd też jedno z podstawowych dzieł XVII wieku poświęconych logice autorstwa Franciszka Bacona nosiło nazwę Novum Organum [T. Kotarbiński, 1961]. W II wieku n.e. logiką zajmował się Galen, słynny rzymski lekarz. Zaś Boecjusz używał logiki arystotelesowskiej do wyjaśniania dogmatów teologicznych, co szczególnie jest widoczne w traktacie Quomodo Trinitas unus deus ac non tres dii ("W jaki sposób Trójca jest jednym Bogiem, a nie trzema bogami?").

Boecjusz w traktach teologicznych pisał: "Zasadą wielości jest odrębność. Bez odrębności nie można zrozumieć czym jest wielość. (...) Skoro zaś Ojciec jest Bogiem i Syn jest Bogiem, i Duch Święty jest Bogiem, a w Bogu nie ma żadnej różnicy, którą różniłby się od Boga, przeto Bóg nie różni się od żadnego z nich, Tam zaś, gdzie nie ma różnic, nie ma wielości, a gdzie nie ma wielości, tam jest jedność. Z Boga nie mogło zostać zrodzone nic innego, jak tylko Bóg. (...) Podobnie Ojciec jest prawdą, Syn jest prawdą, Duch Święty jest prawdą. Ojciec, Syn i Duch Święty nie są trzema prawdami, ale jedną prawdą. (...) Niczym innym jak niedorzecznością, pochodzącą z chorego umysłu jest twierdzenie, że jest dwóch Chrystusów."

Twierdzenia logiczne były powszechnie wykorzystywane przez chrześcijańskich teologów, szczególnie św. Tomasza z Akwinu. Natomiast w Polsce, pierwsze rozprawy poświęcone logice pojawiły się II poł. XIV w., np. Jana z Grotkowa. Ważne znaczenie miały prace logików ze środowiska Akademii Krakowskiej z I poł. XV w., przede wszystkim Benedykta Hessego i jego uczniów. W 1499 ogłoszono drukiem pierwszą polską pracę poświęconą logice: komentarz Jana z Głogowa do Organonu Arystotelesa. W 1504 wyszedł pierwszy polski podręcznik do logiki Congestum logicum Michała Wrocławczyka (Falkenera). W II poł. XVI w. i w I poł. XVII w. na polu logiki zasłużyli się m.in. Jakub Górski, Adam Burski (Bursius) oraz Bartłomiej Keckermann. Podłoże intelektualne rozwoju logiki dała reformacja, gdyż rozbuowane myślowo konstrukcje używano w dysputach teologicznych między katolikami a protestantami oraz wewnątrz ruchów protestanckich (luteran, kalwinistów, arian itp.). Znany podręcznik do logiki napisał Marcin Śmiglecki w 1618 roku. W 1644 r. ukazała się praca Marka Korony, pt. Directorium abo raczey wprawowanie do poięcia terminow elementow logicznych y philozophicznych z ktorych przychodzimy do formowania syllogismow y wszelakich demonstracyi. Zamiarem tego franciszkanina było spolszczenie łacińskiej terminologii filozoficznej. Do połowy XVIII w. wykład z logiki traktowano jako część filozofii i zajmowano się głównie dydaktyką tej dyscypliny. Znano też pisma szczecińskiego pastora Christopha Butela. Następnie zagadnieniami logiki zajęli się Kazimierz Narbutt, Marcin Nikuta, Patrycy Przeczytański, Jan Śniadecki, Anioł Dowgird i Michał Wiszniewski. Ostatni z wymienionych działał I poł. XIX w. Na rynku polskim pojawiały się przekłady dzieł obcojęzycznych, szczególnie okresu oświecenia. W 1802 r. ukazała się Logika Condillaca, przetłumaczona przez Jana Znosko. W nurcie osiemnastowiecznym mieściła się praca "Krótki rys logiki" z 1822 roku profesora UJ Józefa Emanuela Jankowskiego.

Rozwój badań nad logiką nastąpił w okresie pozytywizmu od II poł. XIX w. Wcześniej, na rok przed wybuchem powstania styczniowego wydano w Warszawie "Logikę popularną" Teofila Borzęckiego (1862). Logiką zajmowali się naukowcy zarówno w zaborze rosyjskim jak i austriackim. Pojawiły się prace m.in. Władysława Mieczysława Kozłowskiego, A. Raciborskiego, A. Mahrburga i znanego częstochowskiego lekarza Władysław Biegański (1857-1917). Ostatni z nich opublikował "Zasady logiki ogólnej" (1903), "Czem jest logika" (1910) oraz "Teorię logiki" (1912). Jego podręcznik logiki ogólnej dla szkół średnich i samouków doczekał się kilku wydań (wyd. 4 1916). Kozłowski zaś opublikował w 1918 roku "Krótki zarys logiki wraz z elementami ideografii logicznej". Logiką zajmował się prekursor psychologii Józef Kremer. Część jego prac została wydana pośmiertnie, między innymi: Początki logiki dla szkół średnich (wyd. 1876) oraz Nowy wykład logiki (wyd. 1878). W. Lutosławski i działający w zaborze rosyjskim Henryk Struve prowadzili badania nad historią logiki starożytnej i logiki polskiej. Struve napisał podręcznik Wykład systematyczny logiki czyli nauka dochodzenia i poznania prawdy (1870). Wcześniej wydano jego wykłady "Logika poprzedzona wstępem psychologicznym" (1863). W 1878 roku wydano dwutomowy podręcznik do logiki Alexandra Baina w przekładzie Franciszka Krupińskiego (ucznia Struvego) . Rok 1876 przyniósł broszurę Władysława Dębickiego "Myśl i słowo. Logika i gramatyka" (1876). W Tarnowie w 1897 roku podręcznik do logiki elementarnej wydał profesor gimnazjum ks. Aleksander Pechnik. W 1905 roku ukazał się podręcznik do logiki Stanisława Brzozowskiego.

Przełom nastąpił wraz z powstaniem uniwersyteckiej szkoły lwowsko-warszawskiej, po objęciu przez Kazimierza Twardowskiego katedry filozofii na Uniwersytecie Lwowskim w 1895 r. oraz rozpoczęciem działalności naukowej przez Wacława Sierpińskiego, Zygmunta Janiszewskiego oraz Stefan Mazurkiewicza. Sierpiński, Janiszewski i Mazurkiewicz założyli tzw. warszawską szkołę matematyczną i wydawali znane w międzynarodowym świecie nauki czasopismo Fundamenta Mathematicae. Punkt ciężkości zainteresowania publikacjami logicznymi przeniósł się wówczas ze środowiska nauczycieli gimnazjalnych na kadry uniwersyteckie. O Sierpińskim tak napisała Małgorzata Przeniosło:

"Konfrontując obserwacje miejscowego środowiska matematycznego z doświadczeniami zdobytymi podczas wcześniejszego pobytu w Getyndze, która była wówczas najprężniejszym ośrodkiem matematycznym Europy, doszedł do przekonania, że największą przeszkodę w rozwoju polskiej matematyki stanowi brak zespołów osób o podobnych zainteresowaniach pracujących wspólnie w tym samym miejscu".

Czasy międzywojenne zwane są dlatego złotym okresem w dziejach logiki polskiej. Rozwinięta wówczas logika zdań została uznana w świecie nauki za "polską specjalność". Publikowali wtedy Jan Łukasiewicz, Stanisław Leśniewski, Kazimierz Kuratowski, Tadeusz Kotarbiński, którzy wychowali kolejne pokolenie polskich logików: Janinę Kotarbińską, Alfreda Tarskiego, Jerzego Słupeckiego, S. Jaśkowskiego i Andrzeja Mostowskiego. We Lwowie działali Kazimierz Ajdukiewicz, Izydora Dąmbska, Seweryna Łuszczewska-Rohmanowa oraz Maria Kokoszyńska-Lutmanowa. W Krakowie czynni byli m.in. Zygmunt Zawirski oraz malarz i logik Leon Chwistek. Zaś we Lwowie Tadeusz Czeżowski. Artykuły poświęcone zagadnieniom logiki ukazywały się między innymi w "Przeglądzie filozoficznym". Dynamiczny rozwój został przerwany przez wybuch II wojny światowej. Zginęli wówczas A. Pański, Janina Hosiasson-Lindenbaumowa, Mordechaj Wajsberg, ks. Jana Salamucha oraz Adolf Lindenbaum.

Po wojnie zaczęła się stopniowa odbudowa logiki polskiej, której główną postacią stał się Tadeusz Kotarbiński.

Obserwując historię logiki w Polsce można przekonać się o znacznej wartości przekładów dzieł obcych dla wzbogacenia rodzimej nauki. Na bazie komentarzy do Arystotelesa i Platona rozwinęła się logika średniowieczna. Pisarze polscy aktywnie włączali się w nurt sporów teologicznych okresu reformacji. Tłumaczenia prac szczególnie francuskich w końcu XVIII wieku wpłynęły ożywczo na dyskusje polskich luminarzy oświecenia. Na kanwie prac Struvego ukazał się wspomniany wyżej podręcznik Baina. Dokonania polskich logików początku XX wieku poprzedziły tłumaczenia znanej "Logiki" Jevonsa (przekład Henryka Wernica z 1887 roku); podręcznika Louisa Liarda (1886) i przetłumaczonej przez konserwatywnego galicyjskiego polityka i publicystę Wincentego Kosiakiewicza pracy kardynała Desire Merciera (1906). Uczniem Merciera był ks. Franciszek Gabryl - rektor UJ i autor podręcznika do logiki ogólnej z 1912 roku.

W ten nurt wpisywały się też mniej znane pozycje, jak Friedricha Wilhelma Daniela Snella (1761-1827) w przekładzie Wojciecha Izydora Chojnackiego (1785-1818) czy Josepha von Becka (1815-1887) w przeróbce ukraińskiego dyrektora gimnazjum akademickiego we Lwowie i prezesa Ruskiego Towarzystwa Pedagogicznego Wasyla Ilnickiego. Ważne jest, że pojawiały się zarówno prace "wolnomyślicielskie" (Condillac), jak i reprezentujące nurt katolicki (Mercier). Logikę włączano do teologii, filozofii i psychologii, a czytelnik mógł obcować z różnymi postawami światopoglądowymi.

Pierwsi polscy logicy

Barłomiej Keckermann

Przedstawmy sylwetki pierwszych polskich logików:

Jan z Głogowa (ur. 1445, zm. 1507) - astronom, matematyk, filozof, wykładowca Akademii Krakowskiej, jego uczniem był Mikołaj Kopernik.

Michał Wrocławczyk (ur. 1467, zm. 1534) - astronom, matematyk, filozof, wykładowca logiki i filozofii Arystotelesa.

Jakub Górski (ur. 1525, zm. 1585) - polski humanista, teolog, logik, rektor Akademii Krakowskiej. Pisał traktaty z teologii i logiki. Przyjaźnił się z Janem Kochanowskim. Był zwolennikiem kontrreformacji.

Adam Burski (ur. 1560, zm. 1611) - logik i filozof, przedstawiciel polskiego renesansu, rektor Akademii Zamojskiej, zwolennik empiryzmu i indukcjonizmu.

Bartłomiej Keckermann (ur. 1572, zm. 1609) - filozof, historyk, teolog kalwiński i pedagog. Studiował w Heidelbergu i Lipsku. Wykładał w gimnazjum akademickim w Gdańsku. Napisał cykl dzieł Systema geographicum, Systema Grammaticae, Systema Theologiae, Systema Rhetoricae, Systema Disciplinae Politicae, Systema Logicae, Systema Ethicae; w tym podręcznik o żegludze i nawigacji.

Marcin Śmiglecki (ur 1563, zm. 1618) - jezuita i teolog, znany polski logik. Kontynuator myśli Franciszka Suáreza. Napisał obszerny podręcznik Logica selectis disputationibus..., który cieszył się dużym poważaniem w Europie i był używany do XIX wieku. Można go znaleźć w zbiorach Polskiej Biblioteki Internetowej.

Kazimierz Narbutt (ur. 1738, zm. 1807) - pijar, nauczyciel, filozof i logik, profesor Collegium Nobilium, działacz Komisji Edukacji Narodowej, przewodniczący Towarzystwa Ksiąg Elementarnych. Napisał podręcznik "Logika, czyli rozważania i rozsądzania rzeczy nauką". Królowi Stanisławowi Augustowi poświęcił dziełko Z filozofii wybrane zdania....

Marcin Nikuta (ur. 1741, zm. 1812) - pedagog, nauczyciel, doktor filozofii Uniwersytetu Królewieckiego, profesor Szkoły Rycerskiej w Warszawie. W 1796 r. wydał Zasady nauki moralney - także w języku francuskim: Teinture de la morale. Rok później Recueil des idées élémentaires pour servir de principes aux sciences morales w sześciu tomach.

Anioł Dowgird (ur. 1776, zm. 1835) - pijar, filozof, etyk i logik, wykładowca w szkołach pijarskich oraz na Uniwersytecie Wileńskim. Autor podręczników do logiki i pracy O loice, metafizyce i filozofii moralney. Przypisuje mu się powiedzenie: "Błąd nie inaczej się poznaje, tylko przez porównanie z prawdą."

Michał Wiszniewski (ur. 1794, zm. 1865) - polski filozof, psycholog i historyk literatury. Ukończył Liceum Krzemienieckie, którego następnie został wykładowcą. Pracował także na Uniwersytecie Jagiellońskim. Brał udział w rewolucji krakowskiej w 1846 r. Wyemigrował potem do Włoch. W 1837 napisał Charaktery rozumów ludzkich - pionierską pracę z psychologii. Na emigracji wydał 10-tomową historię literatury polskiej. Zmarł w Nicei.

Pytania testowe

• Wymień trzech przedstawicieli polskiej logiki żyjących przed XIX stuleciem i trzech działających w XX wieku...

Przypisy

---

Powrót do spisu treści