Pomocnik olimpijczyka - Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej/Władza sądownicza

Władza sądownicza

Zwróćcie uwagę, abyście potrafili: • przedstawić organy władzy sądowniczej, zasady, wedle których działają sądy (niezawisłość, dwuinstancyjność) i przykłady spraw, którymi się zajmują • wyjaśnić, czym zajmuje się Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Tego wymaga od Was podstawa programowa.

Sądy

Postępowanie sądowe w Polsce jest co najmniej dwuinstancyjne, tzn. od jakiejkolwiek decyzji (jeśli była ona wydana po raz pierwszy) można się odwołać co najmniej raz do instytucji wyższej rangą:

• apelacja to odwołanie od wyroku sądu niższej instancji,
• kasacja to odwołanie do Sądu Najwyższego (lub Naczelnego Sądu Administracyjnego) od prawomocnego wyroku sądu II instancji (a więc wyroku kończącego postępowanie). Kasacja może dotyczyć wyłącznie kwestii proceduralnych, tzn. ewentualnego naruszenia prawa przy rozpatrywaniu sprawy przez sąd.

Struktura sądownictwa w Polsce:

W każdym sądzie powszechnym są wydziały (np. cywilny, karny, ksiąg wieczystych, gospodarczy, rodzinny, pracy) zajmujące się odpowiednimi rodzajami spraw. Niektóre z nich w skrócie określa się jako np. sąd cywilny, sąd rodzinny.

Zasada jednolitości sądów

Sposób organizacji sądownictwa w Polsce polegający m.in. na tym, że wszystkie wyroki są wydawane w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkie sądy wydają wyroki na podstawie tego samego prawa (m.in. Konstytucji, ustaw).

Sędziowie

Sędziowie są:

• niezawiśli (podczas orzekania sędziowie podlegają tylko ustawom - nikt nie może wpływać na ich decyzje),
• apolityczni (nie mogą należeć do partii, związku zawodowego, być parlamentarzystami),
• nieusuwalni (są powoływani na okres dożywotni - nie mogą być zwolnieni ani zawieszeni, chyba że zostaną skazani prawomocnym wyrokiem sądu).

Postępowanie karne

Postępowanie karne

Ciąg czynności związanych z wykryciem przestępstwa, procesem, aż do ukarania/uniewinnienia.

Postępowanie karne dzieli się na 3 etapy:

Przestępstwo

Bezprawny i społecznie szkodliwy czyn, zakazany pod groźbą kary przez obowiązujące przepisy.

Przestępstwa dzielą się na:

• występki zagrożone karą pozbawienia wolności od 1 miesiąca do 3 lat, karą ograniczenia wolności lub karą grzywny; mogą być popełnione umyślnie lub nieumyślnie,
• zbrodnie zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 do 15 lat, karą 25 lat więzienia oraz dożywotnim pozbawieniem wolności; popełnione wyłącznie z winy umyślnej.

Wykroczenie

Czyn bezprawny dotyczący spraw mniej ważnych. Sprawy dotyczące wykroczeń są rozpatrywane przez wydziały karne sądów rejonowych. Wykroczenia są zagrożone karą od 1 tygodnia do 3 miesięcy aresztu.

Wina umyślna

Działanie łamiące prawo, wykonane ze świadomością łamania prawa (np. postrzelenie kasjerki podczas obrabowywania banku).

Wina nieumyślna

Działanie łamiące prawo, ale niewykonane w celu jego złamania (np. przypadkowe postrzelenie kolegi podczas polowania na dzika).

Domniemanie niewinności

Naczelna zasada systemu sprawiedliwości, zgodnie z którą każdego uznaje się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie mu udowodniona.

Obrona konieczna

Działania zmierzające do odparcia bezpośredniego i bezprawnego ataku na nas lub na inną osobę, którą chcemy obronić.

Rodzaje orzekanych kar:

• kara grzywny - nakaz zapłacenia danej kwoty,
• kara ograniczenia wolności - skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca zamieszkania, musi pracować tam, gdzie nakaże mu sąd, może trwać od 1 miesiąca do 12 miesięcy,
• kara pozbawienia wolności - umieszczenie skazanego w więzieniu, może trwać od 3 miesięcy do 25 lat i dożywotnie pozbawienie wolności.

Od czego zależy wielkość składu sędziowskiego?

• w sądach rejonowych wszystkie sprawy są rozpatrywane przez skład sędziowski 1-osobowy (złożony tylko z sędziego zawodowego),
• jeżeli sąd okręgowy jest sądem II instancji, rozpatruje sprawę w składzie sędziowskim 1-osobowym (złożony tylko z sędziego zawodowego - ławnicy mogą orzekać wyłącznie w sądach I instancji),
• jeżeli sąd okręgowy orzeka w sprawie dotyczącej zbrodni, skład sędziowski jest 3-osobowy (1 sędzia zawodowy i 2 ławników) lub 5-osobowy (2 sędziów zawodowych i 3 ławników) - ten ostatni skład orzeka tylko w przypadku zbrodni zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności,
• sąd apelacyjny orzeka w składzie 3-osobowym złożonym z 3 sędziów zawodowych (ławnicy nie mogą orzekać w sądzie II instancji).

Ławnik

Osoba wybrana przez radę gminy do orzekania o winie lub niewinności oskarżonych.

Sala sądowa w procesie karnym (pamiętajcie, że skład sędziowski zmienia się w zależności od charakteru sprawy i rodzaju sądu):

Postępowanie cywilne

Postępowanie cywilne

Rodzaj postępowania sądowego mający zastosowanie w sprawach z zakresu prawa cywilnego (np. prawa pracy, prawa rodzinnego).

Przebieg postępowania cywilnego:

1. Powód (osoba wysuwająca roszczenia) pisze do sądu pozew, w którym opisuje konfliktową sytuację.
2. Powód i pozwany mogą zawrzeć ugodę, w przeciwnym razie sąd rozpatruje sprawę i wydaje orzeczenie (odpowiednik wyroku z postępowania karnego).
3. Jeśli pozwany nie zastosuje się do orzeczenia, uruchamiane jest postępowanie egzekucyjne.

Alimenty

Zasądzana przez sąd kwota, która jest obowiązkowo płacona na dziecko przez rodzica, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej opieki, lub na rodzica przez jego dziecko. Ostatnia sytuacja dotyczy zwykle rodziców, którzy mają trudności w utrzymaniu się (np. nie mają prawa do renty ani emerytury).

Trybunał Konstytucyjny

Skład:

• 15 sędziów powoływanych przez Sejm na 9-letnią kadencję bez możliwości ponownego wybrania, w tym
• Prezes wybierany przez Prezydenta RP spośród kandydatów-sędziów Trybunału zaproponowanych przez zgromadzenie ogólne sędziów Trybunału.

Kompetencje:

• orzekanie o zgodności umów międzynarodowych z Konstytucją,
• orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
• orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych,
• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między naczelnymi organami państwa,
• rozpatrywanie skarg konstytucyjnych, czyli wniosków składanych przez obywatela do Trybunału w sprawie sprawdzenia zgodności z Konstytucją przepisu, na podstawie którego został on prawomocnie skazany.

Podmioty uprawnione do kierowania spraw do Trybunału Konstytucyjnego:

• Prezydent RP,
• Marszałek Sejmu,
• Marszałek Senatu,
• premier,
• grupa 50 posłów,
• grupa 30 senatorów,
• prezesi: Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Najwyższej Izby Kontroli,
• Rzecznik Praw Obywatelskich (Rzecznik Praw Dziecka samodzielnie nie może kierować spraw do Trybunału - robi to za pośrednictwem RPO),
• Prokurator Generalny,
• obywatele (tylko składając skargę konstytucyjną),
• każdy sąd, jeśli uzna to za konieczne do rozpatrzenia danej sprawy,
• a także w zakresie spraw dotyczących ich działania: Krajowa Rada Sądownictwa, władze związków zawodowych i organizacji pracodawców, organy stanowiące samorządu terytorialnego, kościoły i związki wyznaniowe.

Trybunał Stanu

Skład:

• przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego (uwaga: w Sądzie Najwyższym nie ma wiceprezesów, tylko "zwykli" prezesi którzy wspomagają Pierwszego Prezesa),
• 2 zastępców przewodniczącego oraz 16 członków wybiera Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas trwania swojej kadencji.

Przed Trybunałem Stanu ponoszą odpowiedzialność za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem:

• Prezydent RP (dla którego Trybunał Stanu jest jedynym możliwym sądem),
• premier i ministrowie,
• posłowie,
• senatorowie,
• prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP),
• prezes Najwyższej Izby Kontroli (NIK),
• członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (KRRiT),
• Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych (powoływany tylko na czas wojny).