Chiński/Pinyin
W tej lekcji poznasz pisownię pinyin, transkrypcji standardowego języka mandaryńskiego. Mimo, że wiele z liter jest takich samych lub podobnych do ich europejskich odpowiedników, istnieje kilka ważnych różnic.
Wymowa
[edytuj]Język mandaryński brzmi być może całkowicie obco dla naszego ucha, ale jest w rzeczywistości bardzo prosty do nauki. Język ten posiada dosyć niewielką ilość sylab, co przekłada się na małą liczbę dźwięków koniecznych do nauczenia się. Co więcej, wiele z tych dźwięków jest podobnych do tych znanych z języka polskiego lub innych języków europejskich.
Jedną z najważniejszych cech języka chińskiego jest obecność tonów. Ze względu na niewielką ilość sylab, zmiany wysokości tonu pomagają w rozróżnianiu słów. Niektóre z dialektów chińskiego posiadają do dziewięciu tonów, mandaryński ma ich tylko cztery, dzięki czemu jest relatywnie prostszy w nauce. Początkującym uczniom trudno jest rozróżnić tony i wyrazy, najczęściej kiedy nie jest się pewnym kontekstu.
Lekcja ta poświęcona jest nauce pinyin, co umożliwi zrozumienie i odtworzenie wszystkich sylab i tonów języka chińskiego.
Sylaby
[edytuj]Każda sylaba posiada trzy części: nagłos, wygłos (inaczej zwany rymem) oraz ton.
- Nagłos to początkowa spółgłoska lub spółgłoski sylaby (w tym przypadku spółgłoski to wszystkie litery poza a, e, i, o, u, y). Istnieją trzy przypadki kiedy nagłosem są dwie litery (zh, ch, sh) i jeden przypadek kiedy spółgłoska nie jest nagłosem (w-). We wszystkich pozostałych przypadkach nagłosem jest jedna spółgłoska.
- Ton reprezentowany jest przez mały symbol ponad sylabą. Rozróżniamy cztery takie symbole: ˉ, ˊ, ˇ orazˋ. Dwie kropki nad literą ü (jak niemiecki umlaut) nie mają nic wspólnego z tonami. W przypadku tej litery symbole wyglądają następująco: ǖ, ǘ, ǚ i ǜ.
- Wygłos jest pozostałą częścią sylaby, to jest tym, co pozostaje po usunięciu nagłosu i tonu. Jednakże w kilku przypadkach żeby otrzymać wygłos trzeba wykonać kilka dodatkowych czynności:
- Jeżeli rym zaczyna się yu-, zmień to na ü-.
- Jeżeli rym zaczyna się u-, ale nagłos to j, q, lub x, zmień u- na ü-.
- Jeżeli rym zaczyna się y-, zmień to na i-. Jeżeli w efekcie otrzymasz dwa razy i pod rząd, zmień je na jedno i.
- Jeżeli rym zaczyna się na w-, zmień to na u-. Jeżeli otrzymasz dwa razy u pod rząd, zmień je na jedno u.
- Jeżeli rym to i a nagłos to zh, ch, sh, r, z, c, s, to zignoruj i - nie ma rymu.
Nagłos i wygłos
[edytuj]Zapis nagłosu
[edytuj]Pinyin | IPA | Polska wymowa (w przybliżeniu) |
b | [p] | pomiędzy b a p |
p | [pʰ] | jak w polskim |
m | [m] | jak w polskim |
f | [f] | jak w polskim |
d | [t] | pomiędzy d a t |
t | [tʰ] | jak w polskim |
n | [n] | jak w polskim |
l | [l] | jak w polskim |
g | [k] | pomiędzy g a k |
k | [kʰ] | jak w polskim |
h | [x] | tylne h z mocniejszym wydechem |
j | [tɕ] | pomiędzy dź ć |
q | [tɕʰ] | ć |
x | [ɕ] | ś |
zh | [tʂ] | pomiędzy dż a cz |
ch | [tʂʰ] | cz |
sh | [ʂ] | sz |
r | [ʐ] | ż |
z | [ts] | między dz a c |
c | [tsʰ] | jak w polskim |
s | [s] | jak w polskim |
w | [w] | ł |
y | [j] | j oprócz yi, w której y wymawiamy jak i |
Zapis wygłosu
[edytuj]Pinyin | IPA | Polska wymowa (w przybliżeniu) |
a | [ɑ] | jak w polskim |
o | [u̯ɔ] | jak w polskim |
e | [ɤ], [ə] | jak w polski, gardłowo |
ê | [ɛ] | jak w polskim, płasko |
ai | [aɪ] | aj |
ei | [ei] | ej |
ao | [ɑʊ] | jak w polskim lub, rzadziej, skracając o do ł, tj. ał |
ou | [ou̯] | oł |
an | [an], [ɛn] | jak w polskim, krótko |
en | [ən] | jak w polskim, krótko |
ang | [ɑŋ] | jak w polskim, ale często z głuchym g |
eng | [ɤŋ] | najczęściej jak ęg, z głuchym g |
er | [aɻ], [ɤɻ] | jak w polskim, z głuchym r; jeśli występuje samodzielny wygłos, często e pomija się, czasem też wygłos poprzedzający ulega przekształceniu (najczęściej pomija się wtedy i lub n) |
i | [i] | jak w polskim lub, w połączeniu z nagłosami z, zh, c, ch, s oraz sh, gdzie wymawiamy jak polski y (np. shi = szy) |
ia | [iɑ] | ja |
ie | [iɛ] | je |
iao | [iɑʊ] | ja-o, przy czym nie można przekształcać a-o w ało |
iu | [iou̯] | joł |
ian | [an], [ɛn] | jan |
in | [in] | jak w polskim, krótko |
iang | [iɑŋ] | jang z głuchym g |
ing | [iŋ] | ing z głuchym g |
u | [u], [y] | jak w polskim |
ua | [u̯ɑ] | ła |
uo | [u̯ɔ] | pomiędzy u-o a ło, wymowa zależy od nagłosu (np. duo = du-o, guo = gło) |
uai | [uɑɪ] | łaj |
ui | [ueɪ] | łej |
uan | [uʌn] | łan |
un | [uən] | jak w polskim, za wyjątkiem nagłosów j, q, x i y, gdzie wymawia się jak ün (patrz niżej) |
uang | [uəɑŋ] | łang, z głuchym g |
ong | [ʊŋ] | pomiędzy ąg a ong, z głuchym g |
ü | [y] | jak niemieckie u-umlaut |
üe | [yɛ] | pomiędzy je a u’je, nosowo (np. xue = ś(u)je) |
üan | [yɛ] | pomiędzy u’łen a u’łan, nosowo (np. lüan = l(u)łan) |
ün | [yn] | pomiędzy un a yn, nosowo |
iong | [iʊŋ] | pomiędzy jąg a jong, z głuchym g (np. xiong = sią(g)) |
Tabela możliwych kombinacji chińskich nagłosów i wygłosów
[edytuj]b | p | m | f | d | t | n | l | g | k | h | j | q | x | zh | ch | sh | r | z | c | s | w | y | |
a | ba | pa | ma | fa | da | ta | na | la | ga | ka | ha | zha | cha | sha | za | ca | sa | ||||||
o | bo | po | mo | fo | |||||||||||||||||||
e | de | te | ne | le | ge | ke | he | zhe | che | she | re | ze | ce | se | |||||||||
ai | bai | pai | mai | dai | tai | nai | lai | gai | kai | hai | zhai | chai | shai | zai | cai | sai | |||||||
ei | bei | pei | mei | fei | dei | nei | lei | gei | kei | hei | zhei | shei | zei | ||||||||||
ao | bao | pao | mao | dao | tao | nao | lao | gao | kao | hao | zhao | chao | shao | rao | zao | cao | sao | ||||||
ou | pou | mou | fou | dou | tou | nou | lou | gou | kou | hou | zhou | chou | shou | rou | zou | cou | sou | ||||||
an | ban | pan | man | fan | dan | tan | nan | lan | gan | kan | han | zhan | chan | shan | ran | zan | can | san | |||||
en | ben | pen | men | fen | nen | gen | ken | hen | zhen | chen | shen | ren | zen | cen | sen | ||||||||
ang | bang | pang | mang | fang | dang | tang | nang | lang | gang | kang | hang | zhang | chang | shang | rang | zang | cang | sang | |||||
eng | beng | peng | meng | feng | deng | teng | neng | leng | geng | keng | heng | zheng | cheng | sheng | reng | zeng | ceng | seng | |||||
i | bi | pi | mi | di | ti | ni | li | ji | qi | xi | zhi | chi | shi | ri | zi | ci | si | ||||||
ia | lia | jia | qia | xia | |||||||||||||||||||
ie | bie | pie | mie | die | tie | nie | lie | jie | qie | xie | |||||||||||||
iao | biao | piao | miao | diao | tiao | niao | liao | jiao | qiao | xiao | |||||||||||||
iu | miu | diu | niu | liu | jiu | qiu | xiu | ||||||||||||||||
ian | bian | pian | mian | dian | tian | nian | lian | jian | qian | xian | |||||||||||||
in | bin | pin | min | nin | lin | jin | qin | xin | |||||||||||||||
iang | niang | liang | jiang | qiang | xiang | ||||||||||||||||||
ing | bing | ping | ming | ding | ting | ning | ling | jing | qing | ||||||||||||||
u | bu | pu | mu | fu | du | tu | nu | lu | gu | ku | hu | zhu | chu | shu | ru | zu | cu | su | |||||
ua | gua | kua | hua | zhua | chua | shua | |||||||||||||||||
uo | duo | tuo | nuo | luo | guo | kuo | huo | zhuo | chuo | shuo | ruo | zuo | cuo | suo | |||||||||
uai | guai | kuai | huai | zhuai | chuai | shuai | |||||||||||||||||
ui | dui | tui | gui | kui | hui | zhui | chui | shui | rui | zui | cui | sui | |||||||||||
uan | duan | tuan | nuan | luan | guan | kuan | huan | zhuan | chuan | shuan | ruan | zuan | cuan | suan | |||||||||
un | dun | tun | lun | gun | kun | hun | zhun | chun | shun | run | zun | cun | sun | ||||||||||
uang | guang | kuang | huang | zhuang | chuang | shuang | |||||||||||||||||
ong | dong | tong | nong | long | gong | kong | hong | zhong | chong | rong | zong | cong | song | ||||||||||
ü | nü | lü | ju | qu | xu | ||||||||||||||||||
üe | nüe | lüe | jue | que | xue | ||||||||||||||||||
üan | lüan | juan | quen | xuen | |||||||||||||||||||
ün | jun | qun | xun | ||||||||||||||||||||
iong | jiong | qiong | xiong |
Tony
[edytuj]Każda sylaba w języku chińskim ma jasno zdefiniowaną wysokość tonu głosu, umożliwiającą rozróżnianie słów posiadających ten sam dźwięk. Niestety, nie istnieje żaden sposób zaznaczania tonów przy samych znakach, trzeba je dla każdego słowa zapamiętać. Pomocą jest użycie w pinyin czterech prostych do zapamiętania znaków diakrytycznych. Te cztery znaki tonów to:
- Ton pierwszy ( ˉ ), najwyższy poziom.
- Ton drugi (ˊ), środkowy, wzrastający.
- Ton trzeci ( ˇ ), niski, obniżany następnie wzrasta.
- Ton czwarty (ˋ), wysoki, opadający.
Rysunek po prawej pokazuje zmiany wysokości każdego z czterech tonów na pięciostopniowej skali wysokości dźwięku od najniższej (1) do najwyższej (5). Istnieje także neutralny, tzw. "piąty ton", który jest nieakcentowany i zazwyczaj nie zaznacza się go.
Klasyczny przykład użycia różnych tonów:
(Kolejno: "matka", "konopie", "koń", "obraza" oraz partykuła pytająca "czy".
)Zmiany tonów
[edytuj]Ton trzeci, obniżany i odbity, jest trudny do wychwycenia w zdaniu. Tak więc ulega on zmianom w zależności od sytuacji. Istnieją dwie reguły:
- Jeżeli trzeci ton znajduje się przed innym trzecim tonem, wtedy wymawia się go jak ton drugi.
- Jeżeli trzeci ton znajduje się przed którymkolwiek z pozostałych tonów, wtedy tylko opada a nie ulega odbiciu i nazywany jest wtedy tonem półtrzecim (zob. rysunek).
Sylaby bez tonów
[edytuj]Jak już zostało powiedziane, niektóre sylaby nie mają tonu. Ton ich wymowy zależy od poprzedzającej je sylaby:
- Jeżeli znajduje się po pierwszym lub drugim tonie, wtedy sylaba bez tonu wymawiana powinna być na średniej wysokości, płasko (jak aaaaa... przy badaniu gardła).
- Jeżeli znajduje się po trzecim tonie, wtedy sylaba wymawiana jest wysoko, jakby kontynuując brzmienie swojej poprzedniczki.
- Jeżeli znajduje się po czwartym tonie, wtedy sylaba wymawiana jest nisko, krótko i zdecydowanie, kontynuując brzmienie swojej poprzedniczki.
Aby przećwiczyć wymowę poszczególnych tonów, można trenować rozmaite wierszyki dla dzieci, jak na przykład ten:
mā ma, má ma, mǎ ma, mà ma
Powinno mieć następującą melodię:
"Sol...! ah... — What?! ah... — Weh – ell — Sto – op!"
IPA: /55 2/ /35 2/ /21 4/ /53 1/