Pszczelarstwo/Choroby/Warroza

Varroa destructor
Varroa destructor Photo by Scott Bauer
Systematyka
Domena: eukarioty Królestwo: zwierzęta Typ: stawonogi Podtyp: szczękoczułkowce Gromada: pajęczaki Podgromada roztocze (pajęczaki) Nadrząd Parasitiformes (dręcze) Rząd Żukowce Rodzaj: Varroa (dręcz) Gatunek: Varroa destructor (dręcz pszczeli)
Nazwa systematyczna
Varroa destructor

Zdjęcie roztocza Varroa destructor na pszczole miodnej, zrobione elektronowym mikroskopem skaningowym.

Warroza

Warroza jest chorobą wywoływaną przez roztocze Varroa destructor (dręcz pszczeli) pasożytujące na czerwiu i dorosłych osobnikach pszczół miodnych (Apini).

Początkowo sądzono, że roztoczem, który w latach siedemdziesiątych XX wieku zaatakował europejskie pszczoły miodne z gatunku Apis mellifera jest Varroa jacobsoni (Oudemans, l904), pajęczak znany jako pasożyt pszczoły wschodniej Apis cerana żyjącej w rejonie Indoneji i Malezji. Na podstawie badań stwierdzono jednak, że jest to inny gatunek, będący pasożytem pszczoły wschodniej Apis cerana żyjącej w Azji, który nazwano Varroa destructor (Anderson and Trueman, 2000). Później wyróżniono jeszcze dwa podgatunki Varroa destructor - koreański i japoński. Japońska odmiana warrozy, znaleziona w Japonii i Ameryce Południowej jest mniej niebezpieczna dla rodzin pszczelich Apis mellifera niż odmiana koreańska.

Samice roztoczy żywią się ciałem białkowo-tłuszczowym larw i osobników dorosłych. Cykl rozwojowy trwa 9-10 dni. W tym czasie samica roztocza składa w zasklepionych komórkach czerwiu od 3 do 6 jaj, z których rodzi się przeważnie 1 samiec i kilka samic. 1-3 samic osiąga dojrzałość płciową. Samiec jest mały i ginie wkrótce po zapłodnieniu sióstr wewnątrz zasklepionej komórki. Samica składa w ciągu swojego życia ok. 30 jajek.

W naszych szerokościach geograficznych zaatakowane rodziny pszczele bez pomocy człowieka giną po około 2-3 latach.

Rozprzestrzenienie warrozy

Po przewleczeniu roztoczy Varroa destructor z Azji od pszczoły Apis cerana warroza rozprzestrzenia się w rodzinach pszczół należących do gatunku pszczoły miodnej (Apis mellifera):

• 1952 - Wschodni Związek Radziecki
• 1957 - Japonia
• 1960 - Filipiny
• 1960-1970 - Europa Wschodnia
• 1965 - Zachodni Związek Radziecki
• 1967 - Bułgaria
• 1971 - Brazylia, Paragwaj
• 1975 - Rumunia
• 1976 - Północna Afryka (Libia, Tunezja)
• 1977 - Niemcy, Turcja
• późne lata 70-te - Ameryka Południowa
• 1982 - Francja
• 1984 - Szwajcaria, Włochy
• 1987 - Stany Zjednoczone
• 1989 - Kanada
• 1992 - Anglia
• 1997 - Południowa Afryka
• 2000 - Nowa Zelandia (Wyspa Północna)
• 2006 - Nowa Zelandia (Wyspa Południowa)
• 2007 - Hawaje, Zachodnia Afryka (Nigeria)
• w roku 2013 warrozy nie było na kanadyjskim półwyspie Labrador i na Nowej Fundlandii.

Rozpoznawanie warrozy

Ponieważ warroza obecnie jest wszechobecna, więc każdy pszczelarz ma możliwość zobaczenia pasożytów w komórkach z larwami lub nawet na dorosłych pszczołach. Ważny jest natomiast stopień porażenia rodziny pszczelej warrozą, od którego zależy moment wykonania zabiegów niszczących pasożyta. W razie wątpliwości można przeprowadzić kontrolę polegającą na wypłukaniu próbki pszczół:

• ok. 300 pszczół (30 g) należy wsypać do zakręcanego słoika i zalać wodą z kilkoma kroplami płynu do mycia naczyń. Słoik zakręcić i kilka razy mocno potrząsnąć. Po 30 minutach zlać przez podwójne sito. Roztocza zatrzymają się na drobniejszym sicie i łatwo można je przeliczyć. Więcej niż 10% pasożytów świadczy o tym, że rodzina pszczela ma problemy z warrozą. W takich rodzinach można też najczęściej zauważyć pszczoły ze zdeformowanymi skrzydełkami.

Sposoby zapobiegania i zwalczania warrozy

Od lat osiemdziesiątych XX wieku do chwili obecnej (2008) walka pszczelarzy i naukowców z warrozą nie dała spodziewanych rezultatów.

Obok naturalnych metod zapobiegania warrozie (np. próby wyhodowania pszczoły miodnej dysponującej mechanizmami obronnymi przeciw pasożytowi Varroa destructor (VSH), dyskusyjna metoda wycinania czerwiu trutowego itd.) w leczeniu warrozy stosuje się preparaty chemiczne. Są one podawane w postaci pasków wieszanych w ulach, w postaci dymu ze spalania lub odparowywania środków przeciw roztoczom (środków warroabójczych) lub w postaci oprysków roztworami zawierającymi substancje czynne. Roztocz potrafi jednak w ciągu kilku lat uodpornić się na te akarycydy. Stosowanie kwasów organicznych, takich jak kwas mrówkowy, kwas mlekowy i kwas szczawiowy nie prowadzi wprawdzie do nabrania oporności na te kwasy przez pasożyta, jest jednak pracochłonne i zależne od warunków atmosferycznych oraz od stadium rozwoju rodziny pszczelej.

W poszukiwaniu nowych metod do walki z warrozą naukowcy przeprowadzają doświadczenia nad wykorzystaniem grzybów do zwalczania posożyta..

Nieudane próby stosowania jednej tylko substancji do walki z pasożytem stały się podstawą opracowania koncepcji tzw. zintegrowanego zwalczania warrozy, polegającej na połączeniu metod biologicznych, biotechnicznych i farmakologicznych, które nie prowadzą do uodpornienia roztoczy, a zarazem zapewniają rodzinie pszczelej możliwość zdrowego rozwoju.

Kwas mlekowy

Do zwalczania warrozy można zastosować roztwór kwasu mlekowego w koncentracji 15%. Otrzymuje się go mieszając 1 litr kwasu mlekowego i 5,2 l wody. Następnie wszystkie ramki z obu stron należy opryskać tym roztworem przy pomocy rozpylacza. Zabieg ten jest stosunkowo pracochłonny.

Kwas mrówkowy

• Zabieg krótkoterminowy przy pomocy roztworu kwasu o stężeniu 60% lub 85% przeprowadza się w sierpniu/wrześniu. Można w tym celu użyć cienkich gąbek kuchennych, które nasącza się roztworem kwasu i umieszcza pod ramkami i na ramkach. Po wyparowaniu kwasu zabieg można prze 4 dni powtórzyć. Do uli jednokorpusowych stosuje się 20-30 ml. roztworu, do uli z dwoma korpusami 40-70 ml.
• Zabieg długoterminowy przy pomocy roztworu kwasu o stężeniu 85% przeprowadza się we wrześniu/październiku, po zakarmieniu. Należy w tym celu użyć odpowiednich aplikatorów, które pozostawia się w ulu na 2-3 tygodnie. Do uli jednokorpusowych stosuje się ok 8g na dzień, do uli z dwoma korpusami ok 20g na dzień.

Kwas szczawiowy

• Opryskiwanie 3%-roztworem kwasu szczawiowego przeprowadza się w październiku/listopadzie. Na każdy ul stosuje się 30-100ml roztworu. Należy po kolei wyciągnąć u ula każdą ramkę i opryskać ja roztworem. Zabieg można przeprowadzić tylko 1 raz!
• Polewanie 5%-roztworem kwasu szczawiowego przeprowadza się w listopadzie/grudniu. Na każdy ul stosuje się 30-50ml roztworu. Nie wyciągając ramek należy wkroplić roztwór w uliczki miedzy ramkami. Zabieg można przeprowadzić tylko 1 raz!
• Sublimacje kwasu szczawiowego przeprowadza się po ostatnim miodobraniu, a następnie ok. grudnia, gdy w ulach nie ma już czerwiu. Na każdy ul stosuje się 2-3g dihydratu. Zabieg można przeprowadzić jedynie przy pomocy specjalnego sublimatora.

Koncepcja zintegrowanego zwalczania warrozy

Landowy Związek Pszczelarski Badenii-Wirtembergii (A+)

Kwiecień, maj i czerwiec

• Naturalny opad warrozy w → kwietniu nie powinien przekraczać 3 osobników na dzień.

Warozza na ramkach pracy

Warroza na larwie

• Larwy trutowe są dla warrozy atrakcyjniejsze aniżeli larwy robotnic, ponieważ okres wylęgu trutni jest dłuższy niż robotnic, co pozwala warrozie na dłuższy cykl rozwojowy. W miesiącach od kwietnia do czerwca pszczoły sukcesywnie otrzymują tzw. ramkę pracy przeznaczoną na zabudowę trutową. Przed zasklepieniem do komórek z larwami trutowymi wchodzą samice roztoczy, by się w nich rozmnażać.

Po wybudowaniu pierwszej ramki trutowej dowieszana jest kolejna. Następnie, począwszy od zasklepienia części pierwszej ramki pracy, czerw jest wycinany co dwa tygodnie. Należy starannie dopilnować terminów wycinania zasklepionego czerwiu i nie dopuścić, by czerw z tych plastrów się wygryzł, ponieważ wraz z nim z komórek wydostanie się kolejna generacja roztoczy! Wycięte plastry są przetapiane, a wosk doskonale nadaje się do produkcji węzy, ponieważ nie ma w nim żadnych zanieczyszczeń chemicznych. Pod koniec czerwca rodzina pszczela zaprzestaje intensywnego wychowu trutni i w tym okresie kończy się etap wycinania czerwiu trutowego. Ilość roztoczy znajdujących się w rodzinie jest do tego czasu na tyle zdziesiątkowana, że punkt krytyczny porażenia warrozą jest na tyle przesunięty w czasie, że nie stanowi problemu również w pasiekach wykorzystujących pożytki późne (spadziowe), w których zabiegi chemiczne niszczące warrozę mogą być przeprowadzane dopiero po sierpniowym miodobraniu.

• Badacze holenderskiego uniwersytetu Wageningen zauważyli jednak, że populacja warrozy w rocznym przeliczeniu pozostaje mimo wycinania ramek trutowych niezmienna. Prawdopodobnie wynika to z faktu, ze po wycięciu czerwiu trutowego, w którym znajdują się roztocze, pojawia się przerwa do czasu, kiedy pszczoły odbudują węzę i królowa ponownie zaczerwi nowe komórki. Oznacza to, ze czerw trutowy nie jest dostępny w sposób ciągły i warroza korzysta z komórek z czerwiem robotnic. Nie umniejsza to znaczenia usunięcia z ula pierwszej w roku ramki pracy, w której znajduje się duża liczba warrozy. Niektórzy pszczelarze proponują, by węzy z larwami trutowymi nie wycinać, ale odsklepić, a larwy wytrzasnąć (np. stukając w deskę). W tym celu lepiej jest ramki pracy drutować, aby były stabilniejsze. Następnie komórki należy wypłukać wodą i z powrotem zawiesić w ulu. Taki sposób pozwala królowej od razu zaczerwić puste komórki, a czerw trutowy nie traci dla warrozy na atrakcyjności.

Lipiec

Koniec lipca - diagnoza naturalnego osypu roztoczy

Po miodobraniu pod koniec lipca pod osiatkowaną dennicę dni wsuwana jest wkładka, która pozostaje tam na 3-7 dni. Po tym czasie należy policzyć ilośc opadłej warrozy, wynik podzielić przez ilość dni i pomnożyć przez faktor 150. Przybliżona ocena ilości opadłych roztoczy nie jest zalecana, ponieważ może się znacznie różnić od rzeczywistej liczby martwych osobników i prowadzić do mylnej diagnozy!

Sierpień

Przed karmieniem - krótkotrwały zabieg przy pomocy kwasu mrówkowego

Przed rozpoczęciem karmienia przeprowadzany jest zabieg zwalczania warrozy przy pomocy 85% roztworu kwasu mrówkowego. W tym celu wkładkę dennicową należy wyczyścić i ponownie wsunąć pod siatkę. Do ula podać kwas mrówkowy (zgodnie z zaleceniami wybranej metody krótkotrwałej aplikacji kwasu mrówkowego). Kontrola skuteczności przeprowadzana jest po dwóch tygodniach. Ilość opadłych osobników warrozy powinien mniej więcej odpowiadać poprzednio wyliczonej wartości. Jeżeli opadło znacznie mniej warrozy, oznacza to, że zabieg nie był skuteczny i po przeanalizowaniu przyczyn powtórzony.

Wrzesień

Początek września

Na początku września ponownie przeprowadzana jest kontrola nturalnego osypu roztoczy (jw). Jeżeli dzienny opad wynosi mniej niż 10 osobników, to należy wykonać kolejną kontrolę w listopadzie. Opad ponad 10 martwych roztoczy na dzień oznacza konieczność przeprowadzenia długotrwałego zabiegu przy pomocy kwasu mrówkowego, w innym przypadku rozwój zdrowych pszczół zimowych nie będzie możliwy.

• długotrwały zabieg przy pomocy kwasu mrówkowego (zgodnie z zaleceniami wybranej metody długotrwałej aplikacji kwasu mrówkowego) kontrolowany jest po dwóch tygodniach od jego rozpoczęcia.

Listopad

Kontrola naturalnego osypu pasożyta

Kontrola przeprowadzana jest podobnie jak w poprzednich przypadkach - pod osiatkowaną dennicę na 3-7 dni wsuwana jest wkładka, a następnie liczona ilość znajdujących się na niej martwych roztoczy

• Jeżeli dzienny opad wynosi mniej niż 1, to nie trzeba wykonywać dalszych zabiegów do przyszłego sezonu.
• Większy opad oznacza, że w rodzinie znajdują się setki roztoczy, ponieważ faktor przeliczenia przy braku lub bardzo już małej ilości czerwiu wynosi 500. W takim przypadku w grudniu (minimalna ilość czerwiu) przeprowadzany jest np. zabieg przy pomocy kwasu szczawiowego (zgodnie z zaleceniami wybranej metody aplikacji kwasu szczawiowego).

Przesuniecie terminu przeprowadzenia zabiegu

W listopadzie może być jeszcze na tyle ciepło, ze matka nadal czerwi. W tej sytuacji skuteczność zabiegów przy pomocy środków nieprzenikających do wewnątrz komórek jest żadna, a ewentualnie skuteczny w zasklepionych komórkach kwas mrówkowy wymaga odpowiedniej temperatury zewnętrznej by zadziałać. W takiej sytuacji należy raczej poczekać, aż w ulach nie będzie już czerwiu. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że nagły mróz może z kolei spowodować utworzenie przez pszczoły kłębu, co uniemożliwi wykonanie zabiegu. Wielu pszczelarzy ostatni zabieg wykonuje z zasady w drugiej połowie grudnia.

Osadzenie na nowych ramkach z węzą

Pierwsza połowa lipca

Po ostatnim wirowaniu miodu wszystkie pszczoły rodziny pszczelej zmiata się do ula, w którym znajduj się wyłącznie ramki z węzą, po czym natychmiast należy pszczoły zakarmić. Ważne jest, aby przenieść wszystkie rodziny znajdujące się w pasiece jednocześnie, a nie tylko jedną lub kilka.

Tolerancja pszczół na warrozę

Niektóre rodziny pszczele (np. Brazylia, Urugwaj) wykazują tolerancję na obecność pasożyta w gnieździe. "Tolerancja" jest w tym przypadku międzynarodowo przyjętym określeniem, oznaczającym, że rodzina pszczela żyje mimo wieloletniego porażenia pasożytem. Mechanizmy tworzenia tej tolerancji nie są jeszcze znane.

W Polsce do zwalczania warrozy dopuszczone są:

Api Live Var, Apitraz, Apiwarol, Bayvarol i Biowar stan listopad 2008

Przegląd leków stosowanych w przeciw warrozie

• Substancja czynna: akrynatryna
  • "Gabon" (Czechy) - nie dopuszczony do stosowania w Polsce
• Substancja czynna: amitraza (amid kwasu mrówkowego)
  • "Apitraz" (produkcja wstrzymana od 2006)
  • "Apiwarol"
  • "Biowar"
  • "Apivar"
• Substancja czynna: flumetryna (cyjanoperytroid)
  • "Bayvarol" (Niemcy) - wystąpiła rezystencja
• Substancja czynna: fluwalinat (cyjanoperytroid)
  • "Klartan"
• Substancja czynna: tau-fluwalinat (syntetyczny perytroid - cyjanoperytroid)
  • "Apistan®" (Wlk. Brytania) - wystąpiła rezystencja
• Substancja czynna: kumafos (związek fosforoorganiczny)
  • "Perizin" (Niemcy) - wystąpiła rezystencja
• Substancja czynna: (związek fosforoorganiczny)
  • "Checkmite™"
• Substancja czynna: bromfenwinfos
  • "Apifos" (od 2001 nie dopuszczony do stosowania w Polsce i UE)
• Substancja czynna: tymol
  • "Tymowarol"
  • "Apiguard®" (Wlk. Brytania)
• Substancja czynna: cymiazol
  • "Apitol"
• Substancja czynna: kamfora, eukaliptol, mentol, tymol
  • "Apilife VAR" (Włochy)
• Substancja czynna: fenpyroksymat (C24H27N3O4)
  • "Hivastan" (USA)
• Substancja czynna: kwas mlekowy MRL-
• Substancja czynna: kwas mrówkowy MRL-
  • "Mite-Away II™"
• Substancja czynna: kwas szczawiowy MRL-
• Substancje czynne: kwasy organiczne, olejki eteryczne, propolis
  • "Bienenwohl" (Niemcy)
  • "Beevital Hive Clean" (Austria)
• Substancje czynne: kwasy organiczne, olejki eteryczne, propolis (+ woda i cukier)
  • "Iperat"
• Substancje czynne: feromony
  • Pherovar*
• Substancja czynna: olej neem - pierwsze próby przeprowadzone w roku 2000

Pozostałości środków warrozobójczych

Ze względu na odkładanie się substancji warrozobójczych w miodzie, wosku etc. nie należy przeprowadzać tych zabiegów przed i w czasie trwania pożytku
→ Pozostałości leków i antybiotyków i zawartość kwasów organicznych (mrówkowy, szczawiowy, mlekowy) w miodzie.